Buiten de Waterpoort 2-6 (2016-2017)

Archeologisch onderzoek Buiten de Waterpoort, 17 maart 2017

In de periode van 21 t/m 25 november 2016 en 13 t/m 17 maart 2017 is door SOB-Research archeologisch onderzoek uitgevoerd in de vorm van een Inventariserend Veldonderzoek door middel van Proefsleuven en een Archeologische Begeleiding van de aanleg van een bouwput ter plaatse van het plangebied Buiten de Waterpoort 2-6.

Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd in het kader van de vergunningvoorwaarden voor de bouw van een hotel. De oppervlakte van het plangebied bedraagt circa 1250 vierkante meter. De oppervlakte van het onderzoeksgebied bedraagt circa 470 vierkante meter. Dit betreft de bouwput voor het nieuwe hotel, met een omvang van circa 43 bij 11 meter.

Overzichtskaart onderzoeksgebied, zie rapport voor toelichting

De bouwput is aangelegd tot een diepte van 2.47 meter +NAP (circa 3.6 meter beneden de top van het bestaande dijklichaam). Vanuit dat niveau zullen funderingssleuven worden uitgegraven tot een diepte van 1.97 meter +NAP. Op basis van mondelinge informatie zullen tussen de aanleg van de bouwput en het graven van de funderingssleuven heipalen worden aangebracht tot een diepte van circa 18 meter beneden het niveau van de bouwput.

Conclusies
Op basis van de uit het onderzoek verkregen resultaten kunnen de volgende conclusies worden getrokken:

1. De bodemopbouw in het onderzoeksgebied tot het aangelegde bouwvlak op circa 2.47 meter +NAP betreft uitsluitend antropogene ophooglagen, bestaande uit zandpaketten met puinbrokjes, kalkbrokjes en kiezels en lagen met baksteenpuin. In het onderzoeksgebied lopen de antropogene ophooglagen af in noordelijke richting, waardoor de stratigrafie als een opgeworpen dijklichaam kan worden geïnterpreteerd. De top van de mogelijk natuurlijke Afzetting van Tiel werd in de boring (Boring nr. 10) mogelijk bereikt op een diepte van 2.90 meter beneden het aangelegde vlak (2.47 meter +NAP), op 0.43 meter -NAP. Het betreft vrij schone grijze kleilaag. Ter plaatse van dit profiel heeft het pakket ophooglagen een dikte van tenminste 5.90 meter. Bij onderzoek in de Keizerstraat 1L.Smole & J. Dijkstra
   Gorinchem, opgraving Keizerstraat 2a; Amersfoort; 2005; ArcheoProjecten Rapport 349. Download (3,04 MB) en de Balensteeg 2S. Gerritsen, met bijdrage van R.F. van Dijk
   Definitief onderzoek aan de Balensteeg 18-24, gemeente Gorinchem; Zaandijk; 2007; Hollandia reeks nr. 54.
   [3d-flip-book id="5996" mode="link-lightbox" title="false" template="short-white-book-view" urlparam="fb3d-page" lightbox="dark"]Bekijk[/3d-flip-book] | Download  (7,12 MB)
    werd een vergelijkbare kleilaag aangetroffen op een niveau van respectievelijk 0.90 meter -NAP en 0.70 meter -NAP. In de Balensteeg lag deze kleilaag boven een ophooglaag uit de 14de eeuw met baksteen- en leisteenfragmenten en is daarmee eveneens als een ophooglaag geïnterpreteerd. Het kan niet worden uitgesloten dat de in Boring nr. 10 op 2.90 meter beneden het vlak aangetroffen grijze kleilaag eveneens een ophooglaag betreft. Tenslotte is bij de andere uitgevoerde boringen nog op veel diepere niveaus baksteen aangeboord, tot op een maximale diepte van 5.15 meter beneden het vlak (2.87 meter -NAP).
2. Binnen het onderzoeksgebied zijn restanten van (sub-)recente funderingen en een vloer aangetroffen. Het betreft funderingen vervaardigd van baksteen en beton en een vloer van cement/beton. Deze archeologische sporen kunnen geïnterpreteerd worden als resten van gebouwen uit de tweede helft van de 20e eeuw.
3. Binnen het onderzoeksgebied zijn resten aangetroffen van een ronde vestingtoren, de stadsmuur en een mogelijke bebouwing aan de binnenzijde van de stadsmuur. Aan de binnenzijde van de stadsmuur zijn ook bakstenen weergangbogen en een mogelijke trapconstructie aangetroffen, die samenhangen met de weergang aan de binnenzijde van de stadsmuur. In de stadsmuur en de toren werden 6 met natuursteen afgewerkte schietgaten aangetroffen.

Achteraanzicht schietgat

De bakstenen constructies van deze verdedigingswerken zijn tot een maximale hoogte van 3.28 meter +NAP (circa 0.80 meter boven de onderzijde van de nieuw aangelegde bouwput) in situ bewaard gebleven en zijn waarschijnlijk nog tot op een diepte van ten minste 3.0-4.0 meter beneden de bodem van de bouwput aanwezig. Genoemde archeologische resten betreffen resten van de eerste, in steen opgetrokken stadsomwalling van Gorinchem. Bekend is dat vanaf circa 1382, na de verlening van de stadsrechten, de aarden stadswallen van Gorinchem zijn vervangen door een stenen muur. De aangetroffen archeologische resten kunnen daarom in het laatste deel van de 14de eeuw worden gedateerd, wat wordt bevestigd door het formaat van de gebruikte bakstenen en de steenhouwersmerken op de natuursteen. Mogelijk heeft het aangetroffen deel van de laatmiddeleeuwse vestingwerken later ook dienst gedaan als begrenzing van het voorterrein van het kasteelcomplex van de Blauwe Toren, dat in de tweede helft van de 15de eeuw in opdracht van Karel de Stoute is aangelegd.

Detail kaart door Gorsen ca. 1600 waarop resten Blauwe Toren en de oude omwalling nog aanwezig zijn

Het bij het onderzoek aangetroffen deel van de laatmiddeleeuwse vestingwerken wordt op een oude kaart van 1592 nog weergegeven en is na de sloop van het kasteel nog kortstondig als stadsmuur gehandhaafd. Rond 1612 waren de laatmiddeleeuwse vestingwerken volledig verdwenen en lag ter plaatse van het onderzoeksgebied een dijklichaam met kade, inclusief een brede heul (een onderdoorgang onder de kade)

Aanbevelingen
Zowel op basis van de fysieke als ook de inhoudelijke criteria, zoals vastgelegd in het deelproces Waarderen van de KNA 4.0, Bijlage IV, is sprake van een als behoudenswaardig aan te merken archeologische vindplaats.

• Het vaststellen van een contour van de aanwezige vlijlagen van de fundering onder de vestingtoren en de stadsmuur door middel van het zetten van grondboringen heeft niet tot het gewenste resultaat geleid. Wel kan op basis van de uitgevoerde boringen worden geconcludeerd dat het opgaande muurwerk van zowel de toren als de stadsmuur nog tot op een diepte van tenminste 3.20 tot 4.00 meter beneden het aangelegde vlak in de ondergrond aanwezig is. Het aangeven van een contour van vlijlagen rondom de vestingtoren en stadsmuur, dit vooral om te kunnen bepalen waar heipalen kunnen worden geplaatst zonder schade aan de archeologische resten toe te brengen, is op grond van de uit de boringen verkregen resultaten niet goed mogelijk. Bij de bereikte boordieptes is het niet mogelijk om met zekerheid te kunnen bepalen of de boring op een vlijlaag, dan wel op een puinbrok of een losse baksteen is gestuit. Deze methode met het zetten van grondboringen en de daaruit verkregen resultaten bieden een onvoldoende en zeker niet betrouwbare basis op op basis daarvan een aangepast palenplan te kunnen baseren. Derhalve wordt geadviseerd om met onderzoek, anders dan het zetten van grondboringen, meer zekerheid te verkrijgen met betrekking tot de contour van de funderingen onder de toren en de stadsmuur. Voor het bepalen van de exacte diepte van de onderkant van de stadsmuur en de toren en de breedte van de vlijlagen zouden mechanische steenboringen meer duidelijkheid kunnen verschaffen;
• Geadviseerd wordt om het graven van de funderingssleuven onder archeologische begeleiding te laten uitvoeren;
• Gelet op het behoudenswaardige karakter van de archeologische vindplaats wordt geadviseerd deze zoveel mogelijk in situ te behouden en waar mogelijk het bouwplan zodanig aan te passen dat behoud in situ wordt gewaarborgd;
• Teneinde ook in de toekomst het behoud in situ te kunnen garanderen en verdere aantasting van de archeologische resten te voorkomen, wordt geadviseerd om aan het terrein de status van gemeentelijk archeologisch monument toe te kennen.

J.E. van den Bosch
Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen Plangebied Buiten de Waterpoort 2-6, Gorinchem, gemeente Gorinchem; SOB Research; Heinenoord; 2014.
Bekijk | Download (3,23 MB)

H.F.G. Hundertmark
Vestingwerk of kasteel?, Aanvullend bouwhistorisch onderzoek archeologische opgraving Buiten de Waterpoort 2-6 te Gorinchem; Oss; 2017
Bekijk | Download (12 MB)

L.R. van Wilgen
Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven en Archeologische Begeleiding Plangebied ‘Buiten de Waterpoort 2-6’, Gorinchem, Gemeente Gorinchem: Evaluatierapport; SOB Research; Heinenoord; 2017.
Bekijk | Download (4 MB)

W.G. van Reenen
Bouwhistorische ondersteuning bij een archeologische opgraving Buiten de Waterpoort 2-6, Gorinchem; Van Reenen onderzoeksbureau voor bouwhistorie; Leerdam; 2017.
Bekijk | Download (3 MB)