Nieuw­stad 7a t/​m d (2009)

Bij de opgra­ving van het per­ceel op huis­num­mer 7 a‑d aan de Nieuw­stad in Gorin­chem zijn de res­ten bloot­ge­legd van de bebou­wing die hier vanaf het eind van de 16^de eeuw heeft gestaan. De bewo­nings­ge­schie­de­nis begint nadat in de jaren ’80 en ’90 van de 16^de eeuw de stad werd uit­ge­breid door de aan­leg van een nieuwe stadsvesting.

Huis Jacob Kemp kopie naar een ano­nieme teke­ning circa 1680

De in slechte staat ver­ke­rende mid­del­eeuwse stads­muur bood geen ade­quate bescher­ming meer, en tegen de ach­ter­grond van de poli­tieke en mili­taire situ­a­tie van de Tach­tig­ja­rige Oor­log, werd het besluit geno­men deze te ver­van­gen voor een ver­de­di­gings­werk dat aan de eisen van de tijd voldeed.

Luxe heren­hui­zen

Aan de Nieuw­stad, ten wes­ten van het oude mid­del­eeuwse cen­trum, kon­den rijke bur­gers grote per­ce­len opko­pen. De Gor­cumse schout en ves­ting­bouw­kun­dige Jacob Kemp kocht er een per­ceel en liet het naar eigen ont­werp bebou­wen. Dat hij in deze “nieuw­bouw­buurt” in goed gezel­schap ver­keerde blijkt wel uit het nabij­ge­le­gen, zeer luxu­euze heren­huis – later bekend als Huis Paf­fen­rode – dat mr. Adriaen van Weres­teyn te mid­den van een uit­ge­strekte, weel­de­rige tuin liet aanleggen.

Detail kaart Joan Blaeu omge­ving Nieuw­stad (1649)

Johan Kemp komt in 1613 via een erfe­nis in het bezit van het per­ceel en liet er omstreeks 1650 een huis bou­wen, bekend als “Huize Kemp”. Rond 1660 is een gede­tail­leerde teke­ning gemaakt van dit huis. Deze groot­scheepse ver­bou­wing heeft in het arche­o­lo­gi­sche bodem­ar­chief enkele spo­ren nage­la­ten. Onder een kel­der­vloer­tje zijn voor­wer­pen met een date­ring in het tweede kwart van de 17^de eeuw gevon­den. Ook is er een hou­ten ton die rond deze peri­ode met beer en puin gevuld raakte en werd een grote beer­put in gebruik geno­men. Een rond 1614 geda­teerde fun­de­rings­plank en een frag­ment van gebrand­schil­derd glas met het jaar­tal 1618 laten de moge­lijk­heid open dat er ook al eer­der wij­zi­gin­gen wer­den aan­ge­bracht in het door Jacob Kemp ont­wor­pen huis.

Gezicht op de tuin van Mar­ti­nus van Bar­ne­velt (ca. 1760 – 1770), col­lec­tie Gor­cums Museum

Beer­put

De Nieuw­stad zou nog lang na het ont­staan zijn hoge sta­tus behou­den. In de vul­ling van een beer­put die bij het arche­o­lo­gi­sche onder­zoek is aan­ge­trof­fen, waren zeer veel voor­wer­pen aan­we­zig die een beeld geven van de wel­vaart van de bewo­ners. De beer­put is moge­lijk al vanaf het tweede kwart van de 17^de eeuw in gebruik, tot aan het laat­ste kwart van de 18^de eeuw, waarna de put over­bouwd wordt. Het meren­deel van de voor­wer­pen dateert uit de peri­ode 1675 – 1740, waar­bij door de nauw­keu­rig dateer­bare tabaks­pij­pen de nadruk wordt gelegd op de peri­ode 1720 – 1735. Op 10 maart 1735 over­lijdt de vijfde eige­naar van het per­ceel aan de Nieuw­stad, lui­te­nant-kolo­nel Phi­lip de Saint Amant. Zijn vrouw Jubina de Clair is al enkele jaren eer­der over­le­den en moge­lijk wordt een deel van hun huis­raad na de dood van Phi­lip afge­dankt in de beerput.

Eet­ser­vies

Onder de 417 – meestal com­plete – voor­wer­pen van aar­de­werk bevindt zich veel eet­ser­vies, waar­on­der zowel de goed­kope Neder Rijnse bor­den, als de iets duur­dere bor­den van faïence, hoe­wel die laat­ste slechts enkele malen voor­zien zijn van poly­chrome beschil­de­ring. Blauw­witte of geheel witte bor­den over­heer­sen. Ook de voor­wer­pen die door hun vorm en gebruik een zekere sta­tus heb­ben, zoals een plooi­scho­tel of zout­vat, zijn geheel onversierd.

Kera­miek uit de beerput

Thee­ser­vies

Daar­naast neemt thee­ser­vies van por­se­lein, faïence of indu­stri­eel wit aar­de­werk een belang­rijke plaats in onder de vond­sten. In totaal zijn er 38 kop­jes en 35 scho­tel­tjes gevon­den. Een thee­pot met dek­sel en een room­kan­ne­tje van indu­stri­eel zwart aar­de­werk zijn moge­lijk onder­deel geweest van een rouw­ser­vies. Het bezit­ten van een thee­ser­vies – en in het bij­zon­der een rouw­ser­vies – was een pri­vi­lege, maar in de 18^de eeuw niet lan­ger voor­be­hou­den aan de aller­rijk­sten. De wei­nig cohe­rente ver­za­me­ling kop­jes en scho­tel­tjes uit de beer­put en het ont­bre­ken van bij­zon­dere voor­wer­pen, roe­pen het beeld op van de bezit­tin­gen van de modale bur­ge­rij. Het sta­tus­beeld van de ove­rige aar­de­wer­ken voor­wer­pen sluit aan bij deze observering.

Pis­pot­ten

Het lage aan­tal pis­pot­ten dat is gevon­den, is moge­lijk te ver­kla­ren door de aan­we­zig­heid van een inpan­dig secreet, dat mid­dels een gootje direct was aan­ge­slo­ten op de beerput.

Kook­ge­rei

Een in opval­lend geringe mate ver­te­gen­woor­digde func­tie­groep is die van de voor­wer­pen die wor­den gebruikt bij de voed­sel­be­rei­ding, zoals gra­pen en bak­pan­nen. Dit kan ener­zijds te maken heb­ben met een selec­tie die is gemaakt bij het depo­ne­ren van de huis­raad, maar ander­zijds is het moge­lijk dat deze voor­wer­pen in metaal waren uit­ge­voerd. Metaal ver­dween door­gaans eer­der in de smelt­kroes dan in een afvalkuil of beerput.

Metaal­vond­sten

De metaal­vond­sten in de beer­put zijn dan ook voor­wer­pen met een geringe omvang, zoals kno­pen, spel­den en kle­ding­ha­ken en ‑rin­gen. Er zijn ook een aan­tal kleine gebruiks­voor­wer­pen aan­ge­trof­fen, waar­on­der een vin­ger­hoedje, een priem met benen heft en een een­vou­dige tin­nen lepel. Zeer bij­zon­der is de vondst van een vrij­wel com­pleet zak­hor­loge. Ach­terop het ver­sierde uur­werk is de naam van de maker gegra­veerd, John Cots­worth in Lon­den, die daar vanaf 1669 als hor­lo­ge­ma­ker actief was. Cots­worth over­leed in 1732, hoog­be­jaard, op 95-jarige leef­tijd, waar­door moet wor­den ver­on­der­steld dat hij het mecha­niekje op zijn laatst enkele decen­nia daar­voor moet heb­ben gemaakt.

Glas­werk

Het totale aan­tal van 179 gla­zen voor­wer­pen is zeker niet gering te noe­men. De meest voor­ko­mende vor­men onder de 107 drink­gla­zen zijn het kelk­glas en de drink­be­ker. Uit kelk­gla­zen werd wijn gedron­ken, wat ver­pakt zat in uivor­mige gla­zen fles­sen. Hier­van zijn er 57 gevon­den. Enkele kelk­gla­zen met rad-slijp­ver­sie­ring kun­nen tot de duur­dere soort wor­den gere­kend, de meeste gla­zen zijn ech­ter niet opval­lend luxe. Toch kan wor­den gesteld dat, op basis van de hoe­veel­heid glas­werk, de bewo­ners zeker niet onbe­mid­deld waren. Het is opval­lend dat deze con­clu­sie dui­de­lij­ker spreekt uit de voor­wer­pen in deze mate­ri­aal­ca­te­go­rie, dan uit het aardewerk.

Slacht­af­val

De dier­lijke res­ten in de beer­put laten zien dat er een – voor een ste­de­lijke con­text uit de nieuwe tijd – vrij gebrui­ke­lijke samen­stel­ling van slacht- en con­sump­tie­af­val aan­we­zig is, waar­bij alleen de grote diver­si­teit onder het gevo­gelte opvalt. Door­dat er geen bota­nisch onder­zoek is uit­ge­voerd, is het beeld van het con­sump­tie­pa­troon van de voor­ma­lige bewo­ners aan de Nieuw­stad helaas incompleet.

Wel­ge­steld

Het mate­ri­aal uit de beer­put over­ziend, kan wor­den gesteld dat het de indruk wekt afkom­stig te zijn uit een huis­hou­den dat rede­lijk wel­ge­steld was. De grote hoe­veel­heid drink­glas en wijn­fles­sen, het zak­hor­loge, de moge­lijke aan­we­zig­heid van meta­len kook­waar en een inpan­dig sekreet wij­zen op een ruim­schoots boven­ge­mid­delde sta­tus. Het aar­de­werk daar­en­te­gen, is wel­is­waar rij­ker dan dat van de lagere soci­ale klas­sen, maar uit­ge­spro­ken luxe objec­ten of pron­k­waar zijn niet aan­ge­trof­fen. Wat hier­bij moge­lijk een rol heeft gespeeld is de selec­tie die vooraf is gegaan aan de depo­si­tie in de beer­put. Deels vind die selec­tie onbe­wust plaats door het gebruik van de voor­wer­pen, waar­bij de waar­de­volle bezit­tin­gen met gro­tere zorg wor­den behan­deld en dus min­der snel bre­ken of wor­den vervangen.

Er zal ech­ter ook een selec­tie heb­ben plaats­ge­von­den bij het ver­beu­ren van de inboe­del, na het over­lij­den van de kin­der­loze Phi­lip de Saint Amant. Gezien de hypo­these dat het leeu­wen­deel van de voor­wer­pen naar aan­lei­ding van het over­lij­den van Phi­lip de Saint Amant is gede­po­neerd, zal deze selec­tie een gro­tere invloed heb­ben gehad op de samen­stel­ling van het mate­ri­aal in de beerput.
De ver­on­der­stel­ling dat een deel van de kost­bare stuk­ken uit de inboe­del onder­ver­te­gen­woor­digd zijn, wordt gevoed door de beschrij­ving van de nalatenschap :

“de gang, ’t groot salet, ’t paerse kamer­tie, de groote eet­sael, ’t kleyn eet­zaal­tie, de kel­der, de kel­der­ka­mer, het comp­toir­tie, de boven­ka­mer boven de eet­zaal, de kamer daer de over­le­den heer gesla­pen heeft, de pro­vi­sie­ka­mer, de gang , de salet­ka­mer, het cleyn comp­toir­tie, de meys­sens­ka­mer, de gale­rij, de blauwe kamer, het cof­fer­ca­me­r­tie, de kook­keu­ken, de bot­te­le­rij, de kleer­sol­der, de vlie­ring, de agter­keu­ken, de sol­der boven de agter­keu­ken” (Busch & Olden­bur­ger-Ebbers 1990, 13 – 14).

Hoe­wel hier geen mel­ding wordt gemaakt van de inboe­del, ont­staat het beeld van een groot huis waar ook per­so­neel aan­we­zig is geweest. Daar­naast wordt er gespro­ken over een tuin met onder andere een oran­je­rie, “bel­le­fi­dère”, knechts­ka­mer, geweer­ka­mer en koets­huis. De rijk­dom van Phi­lip de Saint Amant blijkt vooral ook uit de juwe­len en waar­de­pa­pie­ren, met een waarde van res­pec­tie­ve­lijk ƒ 7.200,- en ƒ 31.367,-.

Over­zicht opgra­ving Nieuw­stad rich­ting zuidoosten

In de peri­ode hierna wordt de ope­ning in de beer­put moge­lijk gedicht, of op zijn minst min­der inten­sief gebruikt. De hoe­veel­heid mate­ri­aal dat een dui­de­lijke laat 18^e-eeuwse date­ring heeft is schaars. Gezien de aan­we­zig­heid van de oudere voor­wer­pen, zal de put in het tweede en derde kwart van de 18^e eeuw niet meer gron­dig geleegd zijn. In het laat­ste kwart van de 18^e eeuw wordt de beer­put afge­vuld met puin en over­bouwd met een muur­fun­de­ring van IJs­sel­ste­nen. Enkele andere muur­res­ten en een water­put van deze steen­soort date­ren moge­lijk van omstreeks dezelfde periode.

Reces­sie en verval

Nadat de Gou­den Eeuw ten einde was geko­men, raakte ook de Gor­cumse eco­no­mie in het slop, waar­bij rond 1740 een diep­te­punt werd bereikt. De reces­sie raakte vooral de lagere- en mid­den­klas­sen, de elite hield zich door benoe­min­gen bin­nen de eigen kring in stand. De eige­naars van het per­ceel aan de Nieuw­stad behoor­den door­gaans tot deze “bevoor­rechte” groep. Zo was Mar­ti­nus van Bar­ne­veldt (drost) eige­naar tus­sen 1757 en 1775 en Her­ma­nus Nico­laas Boel­laard (sche­pen) tus­sen 1786 en 1802. Aan het eind van de 18^e eeuw kwam in deze situ­a­tie ver­an­de­ring door de toe­ne­mende popu­la­ri­teit van de demo­cra­ti­sche denk­beel­den van de Patri­ot­tis­ti­sche beweging.

Uit­ein­de­lijk leid­den deze ont­wik­ke­lin­gen ook aan de Nieuw­stad tot ver­val. Naast de eco­no­mi­sche neer­gang en de sinds 1783 Patri­ot­tisch gezinde bestuurs­krin­gen, leidde de strijd tus­sen de Fran­sen en de Pruis­sen uit­ein­de­lijk tot de neer­gang van de hoge sta­tus van de Nieuw­stad. In 1813 bele­ger­den de Prui­si­sche troe­pen de door de Fran­sen bezette stad. Tij­dens dit beleg raakte een groot deel van de gebou­wen in Gorin­chem bescha­digd door de zware bom­bar­de­men­ten die na 22 janu­ari 1814 wer­den uit­ge­voerd. Het gebouw tegen­over Huize Kemp, waar Napo­leon op 5 en 6 okto­ber 1811 nog in luxe de nacht kon door­bren­gen, deed dienst als hos­pi­taal. Na afloop van de strijd was het gebouw zo geha­vend dat het moest wor­den afge­bro­ken. In de tweede helft van de 18^e eeuw wordt ook het ooit zo impo­sante Huis Paf­fen­rode afge­bro­ken. Op deze plek zou in 1826 de Wil­lems­ka­zerne wor­den gebouwd.

Bier­brou­we­rij

Enkele jaren later, in 1831, begin­nen de heren Van Renesse en Eyck­mans een bier­brou­we­rij op het per­ceel aan de Nieuw­stad. De pan­den wor­den hier­voor ver­bouwd, waar­bij zowel nieuwe fun­de­rin­gen wor­den gelegd, als gebruik gemaakt van oude fun­de­rin­gen. Tus­sen 1832 en 1868 wordt de brou­we­rij uit­ge­breid met een grote loods op het ach­ter-ter­rein, die zich uit­strekt tot aan de Schut­ters­gracht. In 1884 wordt er een brouw­in­stal­la­tie aan­ge­legd met onder andere een gas-aan­ge­dre­ven water­pomp. Een grote water­put tegen de ach­ter­muur van de oude pan­den wordt dan moge­lijk gedicht. Een laat 19^e-/be­gin 20^e-eeuwse pud­ding­vorm in de beer­put sluit aan op deze datering.