Bagij­nen­wal­straat-Lin­de­boom en Bas­tion II (2008, 2011, 2012, 2019 en 2020)

In sep­tem­ber 2019 en juni 2020 heeft Hol­lan­dia arche­o­lo­gen B.V. in opdracht van Van Wij­nen B.V. een arche­o­lo­gi­sche opgra­ving uit­ge­voerd aan de Bagijnenwalstraat-Lindeboom. 

Op een braak­lig­gend ter­rein is nieuw­bouw gere­a­li­seerd waar­door de in de bodem gele­gen arche­o­lo­gi­sche waar­den uit de late mid­del­eeu­wen en nieuwe tijd in het geding kwa­men. Omdat bescher­ming van de arche­o­lo­gi­sche vind­plaats in situ niet overal moge­lijk was, werd een deel door mid­del van een opgra­ving behou­den. In totaal werd ca. 850 m² vlak­dek­kend onderzocht.

Leer­lin­gen van OBS “De Twee­mas­ter” krij­gen geschie­de­nis­les over hun stad.

De aan­ge­trof­fen arche­o­lo­gi­sche res­ten zijn vanaf de 13^de eeuw te date­ren. De eer­ste aan­wij­zin­gen van men­se­lijke acti­vi­tei­ten betrof­fen kui­len die in natuur­lijke rivier­kom­af­zet­tin­gen, vanaf 1,1 m ‑NAP, waren inge­gra­ven. In een van de kui­len werd een frag­ment aar­de­werk terug­ge­von­den uit de peri­ode 1250 – 1450. Het ter­rein werd in de late 13^de, begin van de 14^de eeuw opge­hoogd en er werd ten zui­den van de Bagij­nen­wal­straat plaat­se­lijk een 1,3 m dik grijs klei­pak­ket opge­bracht. Het klei­pak­ket, dat onder de 14^de eeuwse stads­muur lag, was moge­lijk een aar­den wal die de stad daar­voor omgaf. Meer onder­zoek naar de aan­we­zig­heid van dit pak­ket onder de stads­muur is ech­ter gewenst. De stads­muur in dit deel van Gorin­chem was in drie fasen aan­ge­legd. In eer­ste instan­tie werd een muur­to­ren gebouwd. Daarna volgde ach­ter­een­vol­gens de zuid­wes­te­lijke schild­muur en de noord­oos­te­lijke schildmuur.

Kloos­ter

Zoals uit his­to­ri­sche bron­nen kan wor­den opge­maakt, lag er in de 15^de eeuw een kloos­ter­com­plex-bagijn­hof aan de Haarstaat. Bin­nen het onder­zoeks­ge­bied wer­den meer­dere gebou­wen terug­ge­von­den die bij dit kloos­ter­com­plex hoor­den. In totaal wer­den de res­ten van drie gebou­wen gevon­den. Van twee gebou­wen waren de afzon­der­lijke ruim­tes nog bewaard geble­ven. De gebou­wen omslo­ten een bin­nen­plaats met een water­put. Een vierde struc­tuur op de bin­nen­plaats kon niet nader wor­den gedefinieerd.

Over­zicht opgra­vings­ter­rein met de res­ten van de keu­kens en de fun­de­ring van de Bagijnenmolen.

Op het Bagijn­hof woon­den in de 15^de en 16^de eeuw de zus­te­ren St. Nico­laas en St. Maria Mag­da­lena. De Maria Mag­da­lena zus­ters waren opge­slo­ten zus­ters. Met de zus­te­ren Nico­laas wer­den waar­schijn­lijk bagij­nen bedoeld.

Omstreeks 1575, als gevolg van de Refor­ma­tie, wer­den de kloos­ter­ge­bou­wen gesloopt. In 1584 begon men ook met de aan­leg van een nieuw ver­de­di­gings­stel­sel rondom Gorin­chem. Bui­ten de laat­mid­del­eeuwse stads­mu­ren werd de stads­gracht gedeel­te­lijk gedempt en het voor­ma­lige kloos­ter­ter­rein werd opge­hoogd. Op de beschik­bare grond bui­ten de stads­mu­ren kwam een pro­duc­tie­plaats voor wol en later leer. Over de res­tan­ten de kloos­ter­ge­bou­wen werd een stan­derd­mo­len (1575) en een woning (1617) gebouwd. Het per­ceel naast de woning, het voor­ma­lige kloos­ter­hof, werd tot in 1827 gebruikt als begraaf­plaats. Op deze begraaf­plaats lagen nog de boven­li­cha­men van ver­moe­de­lijk twee vol­was­sen mannen.

Meer laden…

Vond­sten

Het vondst­ma­te­ri­aal bestaat uit : kera­miek, glas, pijp­aarde, kera­misch bouw­ma­te­ri­aal, natuur­steen, leren voor­wer­pen, meta­len voor­wer­pen en dier­lijk bot­ma­te­ri­aal. Het meren­deel was aan­ge­trof­fen tij­dens de aan­leg van de werk­put­ten, in opge­brachte grond. Deze open con­text maakt het las­tig om uit­spra­ken te doen over de mate­ri­ële cul­tuur van de toen­ma­lige bewo­ners. Grote exem­pla­ren van het afge­dankte huis­raad kun­nen ech­ter afkom­stig zijn geweest van de vind­plaats zelf. Dat geldt met name voor het bouw­ma­te­ri­aal en het dier­lijk afval bij de leer­looi­e­rij. De vond­sten pas­sen in een ste­de­lijke context.

Behoud

De bij­zon­der goed bewaarde vind­plaats maakte dat de opdracht­ge­ver deze, bin­nen de pro­ject­gren­zen, wilde bewa­ren. Het palen­plan werd aan­ge­past zodat de muur­to­ren en stads­muur wer­den ont­zien. De kloos­ter­ge­bou­wen en ove­rige struc­tu­ren lig­gen diep genoeg om onder de nieuwe hui­zen behou­den te blijven

Voor­af­gaand aan de laat­ste fase van het arche­o­lo­gisch onder­zoek : de opgra­ving, was al vanaf 2008 voor­on­der­zoek uit­ge­voerd. Van­wege de eco­no­mi­sche cri­sis in 2012 werd na de sloop van de oude bebou­wing de her­ont­wik­ke­ling van het gebied stop­ge­zet. Pas zeven jaar later pakte men de draad opnieuw op en startte Hol­lan­dia Arche­o­lo­gen in mei 2019 een proefsleuvenonderzoek.

Proef­sleu­ven­on­der­zoek laat­mid­del­eeuwse stadsmuur.

Door vier lange sleu­ven over het ter­rein te gra­ven werd dui­de­lijk welke arche­o­lo­gi­sche res­ten nog in de onder­grond aan­we­zig waren en wat de kwa­li­teit daar­van was. Zo wer­den de res­ten van ver­schil­lende gebou­wen, een kade­muur en een deel van de laat­mid­del­eeuwse stads­muur aan­ge­trof­fen. Met uit­zon­de­ring van de plaat­sen waar de voor­ma­lige wonin­gen had­den gestaan, bleek alles goed bewaard geble­ven onder een circa 0,5 m dikke puin hou­dende grondlaag.

Detail kaart door Jacob van Deven­ter (1558) met de mid­del­eeuwse ves­ting­muur en de Bagijnentoren

Stads­muur

Aller­eerst werd de stads­muur in samen­wer­king met een bouw­his­to­ri­cus in kaart gebracht. Daar­bij werd ook het fun­da­ment van de Bagij­nen­to­ren aan­ge­sne­den. De stads­muur bestond uit een serie van poe­ren met een onder­linge afstand van ca. 2,8 m (hart­maat) waarop de spaar­bo­gen voor de weer­gang rust­ten. De fun­de­ring van de schild­muur (de bescher­mings­muur) was ca. 0,9 m breed (drie bak­ste­nen breed). De breedte van het opgaand werk is niet pre­cies vast­ge­steld, maar zou net als de toren ca. 0,75 m breed geweest kun­nen zijn. De gebruikte bak­ste­nen had­den net als bij de toren een afme­ting van 29,5÷30÷30,5 x 14/14,5 x 7 cm en een 5 lagen­maat van 38,5 cm.

Recon­struc­tie stads­muur Bagijnenwalstraat

Meer laden…

Van de toren was enkel de ach­ter­kant bewaard. De voor­zijde was vol­le­dig gesloopt. Ver­moe­de­lijk had dit plaats gevon­den in de late 16^e eeuw, als de nieuwe ves­ting rondom Gorin­chem werd aan­ge­legd. Tij­dens de opgra­ving werd nog een plaat­se­lijk ophoog­pak­ket vast­ge­steld. Het is ech­ter niet zeker of dit voor de aan­leg van de stads­muur was gedaan of dat er sprake is van een wal-fase voor­af­gaand aan de verstening.

Bas­tion II

Meer laden…

Aan­ge­trof­fen muur­werk op het ach­ter­erf, aan de zuid­oos­te­lijke kant van de Bagijnenwalstraat.

Op 12 novem­ber 2012 heeft Hol­lan­dia arche­o­lo­gen in opdracht van woning­cor­po­ra­tie Poort6 de eer­ste fase van de sloop­werk­zaam­he­den ter hoogte van Bas­tion II te Gorin­chem arche­o­lo­gisch bege­leid. Deze fase van de arche­o­lo­gi­sche bege­lei­ding is uit­ge­voerd naar aan­lei­ding van het ver­wij­de­ren van de in de onder­grond aan­we­zige fun­de­rin­gen van reeds gesloopte wonin­gen. Doel van de arche­o­lo­gi­sche bege­lei­ding was om schade aan even­tu­ele arche­o­lo­gi­sche waar­den te voorkomen.

Ook werd geke­ken of er aan de hand van even­tu­eel ver­kre­gen inzich­ten de lig­ging van geplande proef­sleu­ven gewij­zigd kon wor­den. Ter hoogte van de reeds gesloopte bebou­wing waren met het ver­wij­de­ren van de fun­de­rin­gen geen arche­o­lo­gi­sche res­ten tevoor­schijn geko­men. Met het gra­ven van een kijk­gat op het ach­ter­erf wer­den ech­ter arche­o­lo­gi­sche res­ten direct onder het maai­veld aan­ge­trof­fen. Het betrof muur­werk, bestaande uit rode en gele bakstenen.

Meer laden…

Een van de geplande proef­sleu­ven bevond zich enkele meters ten oos­ten van deze struc­tuur. Het ver­diende daarom aan­be­ve­ling om deze naar het wes­ten te ver­plaat­sen zodat deze over de aan­ge­trof­fen struc­tuur zou komen te lig­gen. Wan­neer de resul­ta­ten geëx­tra­po­leerd wer­den, kon gesteld wor­den dat ter hoogte van de reeds gesloopte bebou­wing de onder­grond tus­sen en direct onder de fun­de­rin­gen ver­gra­ven was. Alleen zeer diep inge­gra­ven spo­ren als beer- en water­put­ten kon­den deels behou­den zijn geble­ven. Ter hoogte van de ach­ter­er­ven kon­den zich direct onder het maai­veld arche­o­lo­gi­sche res­ten bevin­den. Hierop werd beslo­ten om de ach­ter­er­ven onge­moeid te laten tot het waar­de­rend ver­volg­on­der­zoek (uit­ge­voerd in 2019)

Detail kaart Gorin­chem door Joan Blaeu (1649) met Bas­tion II

Eind okto­ber 2008 heeft Syn­the­gra Arche­o­lo­gie in opdracht van BK bouw- & mili­eu­ad­vies een inven­ta­ri­se­rend veld­on­der­zoek uit­ge­voerd voor het plan­ge­bied Bas­tion II in Gorin­chem, de zoge­naamde Bagij­nen­drie­hoek. Dit onder­zoek bestond uit een ver­ken­nend boor­on­der­zoek. De aan­lei­ding voor het onder­zoek was de voor­ge­no­men her­in­rich­ting van het plangebied. 

Con­clu­sies booronderzoek

Bin­nen het plan­ge­bied is de bodem bij de aan­leg van de bestaande woon­ge­bou­wen ver­stoord tot een diepte vari­ë­rend van 1,5 – 2,0 m ‑mv. Ter plaatse van de wonin­gen aan de Nieuwe Wal­steeg zijn hei­pa­len aan­we­zig tot een diepte van circa 15 m ‑mv. Deze hei­pa­len heb­ben slechts een beperkte ver­sto­ring van het bodem­ar­chief tot gevolg gehad, waar­door hier nog onver­stoorde arche­o­lo­gi­sche waar­den aan­we­zig kun­nen zijn.

Ter plaatse van de bij de woon­ge­bou­wen aan de Lin­de­boom en de Bagij­nen­wal­straat beho­rende tui­nen is een 0,5 – 1,0 m dikke opho­gings­laag aan­ge­bracht. De bodem­ver­sto­rin­gen die plaats heb­ben gevon­den ten behoeve van de aan­leg van de in deze tui­nen gele­gen schuur­tjes, rei­ken niet die­per dan de aan­ge­brachte opho­gings­laag. Over even­tu­ele bodem­ver­sto­rin­gen c.q. opho­gin­gen ter plaatse van de tui­nen beho­rend bij de wonin­gen aan de Nieuwe Wal­steeg zijn geen gege­vens bekend.

Pest­huis in Gor­kum, Jaco­bus Stel­ling­werf (1603)

Selec­tie­ad­vies bureau­on­der­zoek 2011

Indien de toe­kom­stige bode­mingre­pen die­per rei­ken dan de recente bodem­ver­sto­rin­gen c.q. opho­gings­laag, dan advi­seert Econ­sul­tancy om het plan­ge­bied nader te onder­zoe­ken door mid­del van een IVO kar­te­rende en waar­de­rende fase door mid­del van proef­sleu­ven (IVO‑P). Tevens wordt gead­vi­seerd om de sloop van de onder­grondse delen van de hui­dige bebou­wing arche­o­lo­gisch te laten begeleiden.

Boven­staand advies vormt een selec­tie­ad­vies. Econ­sul­tancy wil de opdracht­ge­ver erop wij­zen dat dit selec­tie­ad­vies nog niet bete­kent dat de bodem­ver­sto­rende acti­vi­tei­ten of daarop voor­be­rei­dende acti­vi­tei­ten kun­nen wor­den onder­no­men. De resul­ta­ten van dit onder­zoek zul­len eerst moe­ten wor­den beoor­deeld door het bevoegd gezag (gemeente Gorin­chem), die ver­vol­gens een selec­tie­be­sluit neemt.

Er is gepro­beerd een zo gefun­deerd moge­lijk advies te geven op grond van de gebruikte onder­zoeks­me­thode. De aan­we­zig­heid van arche­o­lo­gi­sche spo­ren of res­ten op klei­nere diep­tes dan de aan­ge­ge­ven recente ver­sto­rings­diepte is nooit vol­le­dig uit te sluiten.

Bagij­nen­wal­straat, bebou­wing voor de sloop in 2012