Knipsteeg 13 – 15 (2015, 2019)

Knip­steeg 13 – 15 hoek Struisvogelstraat

Van 13 tot en met 29 mei 2019 heeft De Steek­proef bv een opgra­ving uit­ge­voerd aan de Knip­steeg. De aan­lei­ding voor het onder­zoek was de geplan­de nieuw­bouw (plan ‘De Speelwagen’). 

Voor­af­gaand is een arche­o­lo­gisch bureau­on­der­zoek uit­ge­voerd.1 Hoog­en­dijk, T. (2015)
Arche­o­lo­gisch bureau­on­der­zoek, Gorin­chem-Knip­steeg 13 – 15, Hol­lan­dia reeks 521, Zaan­dijk.
PDF (25 MB) Naar aan­lei­ding hier­van is gecon­clu­deerd dat voor het plan­ge­bied een zeer hoge arche­o­lo­gi­sche ver­wach­ting geldt. In het plan­ge­bied kon­den res­ten van­af de 13^de eeuw wor­den ver­wacht. Het doel van de opgra­ving was om arche­o­lo­gi­sche spo­ren uit de diver­se gebruiks­pe­ri­o­des van de loca­tie vei­lig te stel­len door sys­te­ma­tisch arche­o­lo­gi­sche spo­ren en vond­sten te ver­za­me­len en te documenteren.

Opgra­vings­ter­rein met in het mid­den een waterput.

Het plan­ge­bied ligt in het mid­del­eeuw­se cen­trum van Gorin­chem. De oud­ste spo­ren, een opho­gings­pak­ket en een gracht, die bij het onder­zoek zijn aan­ge­trof­fen kun­nen wor­den geda­teerd in de 14^de eeuw. Omstreeks deze tijd was Gorin­chem onder de heren van Arkel al uit­ge­groeid tot een stad van enig belang. Vlak ten wes­ten van het plan­ge­bied lag de mid­del­eeuw­se stadsmuur.

Hof van Arkel

Het plan­ge­bied zal in deze eer­ste fase zeer waar­schijn­lijk onder­deel zijn geweest van een hof­ge­bied van de Arkels.2 Stam­kot, B. (2009)
Is Gorin­chem ont­staan van­uit een hof­ge­bied?, in : His­to­risch-Geo­gra­fisch Tijd­schrift, nr. 27, p. 58 – 72.
PDF (9 MB)Dit hof­ge­bied bestond uit de per­ce­len ten wes­ten van de kerk tus­sen de Struis­vo­gel­straat en de Krijt­straat. In het hof­ge­bied stond het bin­nen­ste­de­lijk ver­blijf van de heer van Arkel, het Hof van Arkel. Bij de opgra­ving van de Krijt­straat in 20023Gena­beek, R.J.M. van, et. al (2005)
Gorin­chem Krijt­straat. Defi­ni­tief Arche­o­lo­gisch Onder­zoek, BAAC rap­port 02.060, ‘s‑Hertogenbosch.
PDF (47,44 MB) wer­den er res­ten gevon­den die kon­den wor­den gere­la­teerd aan het Hof van Arkel en aan de late­re Latijn­se School. Het plan­ge­bied aan de Knip­steeg lag direct ten noor­den van deze opgra­ving. De aan­ge­trof­fen 14^de-eeuw­se gracht was zeer waar­schijn­lijk de noord­grens van het Hof van Arkel. De gracht liep paral­lel aan de hui­di­ge Knip­steeg in oost-wes­te­lij­ke rich­ting. Of de gracht het gehe­le hof­ge­bied omring­de is niet bekend en zal uit moge­lijk toe­kom­stig onder­zoek moe­ten blijken.

Recon­struc­tie­te­ke­ning van de eer­ste ont­gin­nin­gen door B. Stamkot

De lig­ging van de gracht komt over­een met een recon­struc­tie van de ont­gin­nin­gen uit de peri­o­de van­af de 10^de eeuw. Waar­schijn­lijk vorm­den de ont­gin­nings­slo­ten de basis voor de per­ceel­in­de­ling van de (late­re) stad. De gracht is inge­gra­ven in een 14^de-eeuws opho­gings­pak­ket en dateert uit dezelf­de peri­o­de. De gracht is geen res­tant van de oude­re ont­gin­nings­sloot, maar ligt wel op dezelf­de plaats. De gracht res­pec­teer­de hier­mee de eeu­wen­ou­de per­ceels­gren­zen in de stad. De gracht werd in het begin van de 15^e eeuw gedempt en zal niet veel lan­ger dan een eeuw in gebruik zijn geweest.

De laag-gewij­ze opvul­ling van de gracht tekent zich af in het wandprofiel

Archief­bron­nen spre­ken over werk­zaam­he­den betref­fen­de de sloop van de keu­ken van het Hof van Arkel en het ver­wij­de­ren van de bak­ste­nen omstreeks 1417/1418.4Vries, A. de (2017)
Op den Slot tot Gorin­chem. De eer­ste bouw­fa­se van het kas­teel (1412−1460), His­to­ri­sche ver­e­ni­ging “Oud-Gor­cum” jaar­boek 2017, Gorin­chem.
PDF (2 MB) Bij het ver­wij­de­ren en schoon­ma­ken voor her­ge­bruik van de bak­ste­nen werd de mor­tel er afge­sla­gen. In de dem­ping van de gracht zijn dik­ke lagen van mor­tel aan­ge­trof­fen. Het is zeer aan­ne­me­lijk dat dit gere­la­teerd kan wor­den aan de werk­zaam­he­den en sloop van de keu­ken van het Hof van Arkel. De peri­o­de van de dem­ping van de gracht komt over­een met de val van de Heren van Arkel en daar­mee het bui­ten gebruik raken van het Hof van Arkel in de stad. In 1417 stierf Wil­lem van Arkel bij een poging om Gorin­chem te her­o­ve­ren op de gra­vin van Holland.

Jaco­ba van Bei­e­ren en Wil­lem van Arkel in 1417, school­plaat door J. Isings  (1906).

Enke­le jaren daar­voor had­den de Heren van Arkel al hun macht en kas­teel aan het Wijd­schild ver­lo­ren na het ver­lies van de Arkel­se Oor­lo­gen (1401−1412). Het hof­ge­bied zal nog eni­ge tijd, in min­de­re mate, het adel­lijk hof zijn geweest van de gra­ven van Hol­land. Later kwam het in pri­va­te han­den en werd het opge­deeld in afzon­der­lij­ke wonin­gen en aan de noord­zij­de de Gro­te of Latijn­se School.

School

De Gro­te of Latijn­se School lag vlak ten zuid­oos­ten van het plan­ge­bied. Er zijn ech­ter geen spo­ren aan­ge­trof­fen die heb­ben toe­be­hoord aan deze school. Ook in het vondst­ma­te­ri­aal zijn geen aan­wij­zin­gen dat de school zich ver­der in noor­de­lij­ke rich­ting had uit­ge­breid. Op één stuk lei­steen, gevon­den in een beer­put, werd aan bei­de zij­de een teke­ning aan­ge­trof­fen. Het is moge­lijk dat dit als teken­bord is gebruikt, maar dit kan niet direct gere­la­teerd wor­den aan de school.

Na de dem­ping van de gracht wor­den er aan de noord­zij­de van het plan­ge­bied hui­zen gebouwd. De aan­ge­trof­fen muur­res­ten en fun­de­rin­gen bestaan uit gro­te bak­ste­nen van laat­mid­del­eeuws for­maat (kloos­ter­mop­pen).

His­to­ri­sche kaar­ten met het opgravingsgebied

Het is zeer waar­schijn­lijk dat men deze ste­nen her­ge­bruikt zijn en afkom­stig zijn van de gesloop­te gebou­wen van het Hof van Arkel. Op de stads­kaart van Jacob van Deven­ter uit 1558 zijn deze hui­zen inge­te­kend. Een hou­ten beer­ton (spoor 48), die waar­schijn­lijk net bui­ten een huis stond, is geda­teerd in 1511. Aar­de­werk dat is gevon­den in de opho­ging­sla­gen van de muren onder een deel van deze muren is geda­teerd in de peri­o­de 1300 – 1500. Even­tu­eel vroe­ger mate­ri­aal in deze lagen zal opspit zijn in de van elders aan­ge­voerd grond. De eind­da­te­ring van 1500 geeft aan dat de hui­zen in de loop van de 15^de eeuw zijn gebouwd. Het zui­de­lijk deel van het plan­ge­bied lijkt onbe­bouwd te zijn geweest en bestond uit de ach­ter­tui­nen van de hui­zen. Dit beeld komt over­een met de kaart van Joan Blaeu uit 1649, waar­op het noor­de­lijk deel van plan­ge­bied uit hui­zen bestaat en het zui­de­lijk deel uit de ach­ter­lig­gen­de tuinen.

Spo­ren vlak 1 

© De Steekproef archeologisch onderzoeks- en adviesbureau

« ‹ van  8  › »

Aan de zui­de­lij­ke grens van de per­ce­len wer­den twee beer­put­ten gevon­den. Deze twee put­ten heb­ben waar­schijn­lijk deel uit­ge­maakt van twee afzon­der­lij­ke erven in het plan­ge­bied. De beer­put­ten zijn in het begin van de 18^de eeuw gedempt en gesloopt. Hoe­wel het bot­ma­te­ri­aal uit de beer­put een rede­lijk luxe voe­dings­pa­troon sug­ge­reert (onder meer veel wild) kwam dit niet naar voren uit het bota­nisch onderzoek.

Leerlooierij

Uit archief­bron­nen is bekend dat de per­ce­len van de Knip­steeg 13 – 15 omstreeks 1584 in het bezit was van de fami­lie De Vos. In 1610 had Jan de Vos Wil­lemsz het beroep schoen­ma­ker. Omstreeks 1632 wordt er in de archief­stuk­ken gespro­ken over een leer­looi­e­rij. Het pro­ces van leer­looi­en gebeur­de in vier stap­pen. Eer­ste wer­den de grond­stof­fen, de hui­den van die­ren, gewon­nen. Vaak wer­den de hui­den nog met de poten en/of sche­dels en hoorn­pit­ten aan­ge­le­verd.5Blonk-van den Ber­c­ken, A.L, A.A.A. Ver­hoe­ven, H. van Lon­den, J.W. Oud­hof, G. Over­mars & M.E. Lob­bes (2020)
Ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den. Een inven­ta­ri­sa­tie en ana­ly­se op hoofd­lij­nen van arche­o­lo­gi­sche aan­wij­zin­gen voor ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den in de late mid­del­eeu­wen en nieu­we tijd, Neder­land­se Arche­o­lo­gi­sche Rap­por­ten 066, Amers­foort, p. 145.
PDF (30 MB) Bij het onder­zoek zijn een groot aan­tal res­ten aan­ge­trof­fen van hoorn­pit­ten en sche­dels van run­de­ren. Deze assem­bla­ge is een dui­de­lij­ke aan­wij­zing voor leer­looi­en. Waar­schijn­lijk wer­den de die­ren niet ter plaat­se geslacht, omdat er vrij­wel geen ande­re res­ten van de run­de­ren zijn aan­ge­trof­fen. De vol­gen­de stap van het looi­pro­ces was het pre­pa­re­ren van de hui­den. Hier­voor wer­den eerst het vlees, haar, hoorn­pit­ten, hoe­ven, staar­ten en bot­ma­te­ri­aal ver­wij­derd. Ver­vol­gens werd de huis in water geweekt. Vaak werd in stro­mend water gedaan, maar dit kon ook met water uit water­put­ten in com­bi­na­tie met kui­pen, kui­len en bak­ken.6Blonk-van den Ber­c­ken, A.L, A.A.A. Ver­hoe­ven, H. van Lon­den, J.W. Oud­hof, G. Over­mars & M.E. Lob­bes (2020)
Ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den. Een inven­ta­ri­sa­tie en ana­ly­se op hoofd­lij­nen van arche­o­lo­gi­sche aan­wij­zin­gen voor ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den in de late mid­del­eeu­wen en nieu­we tijd, Neder­land­se Arche­o­lo­gi­sche Rap­por­ten 066, Amers­foort, p. 147.
PDF (30 MB)

Leer­looi­e­rij, hout­sne­de 16^e eeuw, col­lec­tie Ger­ma­nis­ches Nati­o­nal Muse­um, Nürnberg

Het aan­ge­trof­fen bot­ma­te­ri­aal toont aan dat deze stap van het looi­pro­ces ter plaat­se werd uit­ge­voerd. De der­de stap bestond uit het daad­wer­ke­lijk looi­en van de hui­den in tan­ni­ne. Dit werd gedaan door de hui­den in gro­te kui­pen of bak­ken gehan­gen die gevuld waren met water en run. Run bestond uit gema­len boom­schors waar­in van natu­re tan­ni­ne in zit. 7Blonk-van den Ber­c­ken, A.L, A.A.A. Ver­hoe­ven, H. van Lon­den, J.W. Oud­hof, G. Over­mars & M.E. Lob­bes (2020)
Ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den. Een inven­ta­ri­sa­tie en ana­ly­se op hoofd­lij­nen van arche­o­lo­gi­sche aan­wij­zin­gen voor ambach­te­lij­ke pro­duc­tie in ste­den in de late mid­del­eeu­wen en nieu­we tijd, Neder­land­se Arche­o­lo­gi­sche Rap­por­ten 066, Amers­foort, p. 147
PDF (30 MB) Bij het arche­o­lo­gisch onder­zoek zijn zeker zeven hou­ten kui­pen aan­ge­trof­fen gevuld met run. Na het bota­ni­sche onder­zoek 8Heul, J.S. van der en J.B. Veenstra (2021)
Gorin­chem, Knip­steeg 13 – 15 Gemeen­te Gorin­chem (Z‑H). Arche­o­lo­gi­sche opgra­ving, Steek­proef­rap­port 2019−05÷02, Zuid­horn, p. 84 – 98.
PDF (23 MB) bleek het voor­na­me­lijk om eiken­schors te gaan. Ver­ge­lijk­ba­re hou­ten kui­pen van een leer­looi­e­rij zijn aan­ge­trof­fen in onder meer Amster­dam bij een bege­lei­ding aan de Fok­ke Simons­z­straat 61 – 639Ter­horst, T. en H. van Haas­ter (2019)
Looi­e­rij de Wit­te Bok Arche­o­lo­gi­sche Bege­lei­ding Fok­ke Simons­z­straat 61 – 63, Amster­dam (2017), Amster­dam­se Arche­o­lo­gi­sche Rap­por­ten 109, Gemeen­te Amster­dam, Amsterdam.
PDF (8 MB) en in Gro­nin­gen langs de Wal­straat.10Wie­rin­ga, A.R. & N. van Mals­sen (2013)
De arche­o­lo­gi­sche bege­lei­ding-pro­to­col opgra­ven van riool- en her­in­rich­tings­werk­zaam­he­den in de oos­te­lij­ke bin­nen­stad van Gro­nin­gen (Gr), ARC-rap­por­ten 2013 – 27, Groningen.
PDF (2MB)

Een van de uit­ge­gra­ven looi­kui­pen (spoor 69)

De laat­ste stap van het looi­pro­ces was de nabe­wer­king van het leer. Hier­bij werd het leer ver­soe­peld met vet­ten en oli­ën en uit­ge­dund. Afhan­ke­lijk van het beoog­de doel van het leer vari­eer­de de wij­ze en het aan­tal stap­pen van nabe­wer­king. Aan­wij­zin­gen voor deze stap zijn niet aan­ge­trof­fen in het plan­ge­bied. De han­de­ling van deze stap zijn ech­ter ook arche­o­lo­gisch moei­lijk aan te tonen. De vele res­ten van leren schoe­nen die bij het onder­zoek zijn aan­ge­trof­fen en de archief­mel­ding van een schoen­ma­ker dui­den erop dat het leer waar­schijn­lijk ter plaatste werd bewerkt tot schoenen.

Een frag­ment van een van de plan­ken uit de ‘voor­zij­de’ van de bekis­ting (spoor 70), met een hoekpaal

Het hout van de kui­pen is den­dro­chro­no­lo­gi­sche geda­teerd in 1529 en 1561 en bestond uit pri­mair con­struc­tie­hout. Waar­schijn­lijk zal de looi­e­rij kort na deze data tot stand zijn geko­men, om in ieder geval de in 1584 woon­ach­ti­ge schoen­ma­ker van leer te voor­zien. In 1705 werd de looi­werf aan de Knip­steeg ver­kocht aan zeke­re Abra­ham Bou­de­wijn. Deze heeft de looi­werf deels uit­ge­breid. Onder een bodem­plaat werd een hou­ten ton aan­ge­trof­fen die den­dro­chro­no­lo­gisch dateer­de uit 1706. Deze ton stond in ver­bin­ding met de nabij gele­gen water­put en zorg­de waar­schijn­lijk voor de aan­voer van schoon water voor het looi­pro­ces. In 1730 over­lijdt Abra­ham Bou­de­wijn en zijn erf­ge­na­men ver­ko­pen in 1736 een her­berg en kolf­baan (gele­gen op de per­ce­len 480 – 481). Voor 1736 zal de looi­werf dus zijn opge­he­ven. De looi­kui­pen wer­den gedempt. Het vondst­ma­te­ri­aal in de dem­ping van de kui­pen dateert tus­sen 1700 en 1750.

Kolfbaan

Van de kolf­baan werd in het mid­den van het plan­ge­bied een deel van de noor­de­lij­ke muur aangetroffen.

Pijp roken­de kolf­spe­lers op een kolf­baan ca. 1840 door Hen­ry Brown

Deze muur komt over­een met het lang­wer­pi­ge gebouw op de kadas­tra­le minuut­plan uit het begin van de 19^e eeuw. Voor de aan­leg van de kolf­baan wer­den de oude­re spo­ren en struc­tu­ren afge­dekt en werd het ter­rein geë­ga­li­seerd. Alleen de beer­put zal nog een tijd­je in gebruikt zijn geweest.

Beer­put kolfbaan

In de vul­ling van de beer­put wer­den frag­men­ten van tabaks­pij­pen aan­ge­trof­fen van de Gor­cum­se pij­pen­ma­kers Johan­nes de Hoog en Jan Ophuy­zen, bei­den waren van­af 1744 actief.11Oost­veen, J. van (2022)
Gorin­chem, Knip­steeg 13 – 15 : tabaks­pij­pen, Tiel
PDF (5 MB) De beer­put zal dan waar­schijn­lijk in het begin van de 18^de eeuw nog zijn bezocht door de bezoe­kers van de kolf­baan. De kolf­baan was tot 1809 actief en zal in de 19^de eeuw zijn gesloopt om plaats te maken voor de (inmid­dels gesloop­te) bebou­wing in het plangebied.

Verassende resultaten

Het arche­o­lo­gisch onder­zoek aan de Knip­steeg 13 – 15 heeft ver­ras­sen­de resul­ta­ten opge­le­verd die een belang­rij­ke bij­dra­ge leve­ren aan de his­to­ri­sche ont­wik­ke­lin­gen in het plan­ge­bied en de stad Gorin­chem. Eerst een 14^de-eeuw­se gracht die moge­lijk het mid­del­eeuw­se Hof van Arkel omring­de. En ver­vol­gens bleek er van­af het laat­ste kwart van de 16^e eeuw een leer­looi­e­rij actief te zijn geweest in het plan­ge­bied. Ver­mel­din­gen van deze looi­e­rij ble­ken aan­we­zig te zijn in het archief. Hier­door kon­den de arche­o­lo­gi­sche gege­vens gekop­peld wor­den aan de his­to­risch gege­vens om zo een dui­de­lijk beeld te krij­gen van de his­to­ri­sche ont­wik­ke­ling in het plan­ge­bied. Ook wer­den de muur­res­ten van een 18^de/19­de-eeuw­se kolf­baan aan­ge­trof­fen op de loca­tie die over­een­kwam met de his­to­ri­sche kadas­tra­le kaarten.

Middeleeuwse gracht met nog verrassend veel water

  De afge­lo­pen drie weken werd een opgra­ving uit­ge­voerd in de Knip­steeg te Gorin­chem. Op basis …

Lees ver­der…

Archeologen moeten terug naar de Grote School

  Maan­dag 13 mei start arche­o­lo­gisch onder­zoeks­bu­reau De Steek­proef een ver­ken­nend onder­zoek aan de Knip­steeg. Het …

Lees ver­der…