Keizerstraat 6, stadsmuur (1997)

Res­ten mid­del­eeuwse vestingmuur

De aan­lei­ding voor het onder­zoek was de sloop en res­tau­ra­tie van twee pan­den aan de oost­kant van de Kei­zer­straat (num­mers 6 en 8). Tij­dens het onder­zoek werd een groot bouw­frag­ment van een spaar­boog en de gemet­selde onder­zijde van de stads­muur bloot­ge­legd. Op 31 janu­ari 1997 werd in opdracht van de gemeente Gorin­chem door P.M. Floore een arche­o­lo­gisch nood­on­der­zoek ver­richt naar een res­tant van de laat-mid­del­eeuwse stads­muur uit de 15^de-16^de eeuw.

De opgra­ving had tot doel om bin­nen de beperkte onder­zoek­tijd de res­ten van de stads­muur vast te leg­gen om de loca­tie en de bouw van de laat-mid­del­eeuwse ver­de­di­gings­wer­ken van Gorin­chem te docu­men­te­ren en in te meten. De opge­gra­ven muur­res­ten zijn na bestu­de­ring weer afgedekt.

Onderzoeksopzet en vraagstelling

Het onder­zoek van de stads­muur aan de Kei­zer­straat was een nood­op­gra­ving. Ver­der ver­oor­zaakte de bodem­ver­ont­rei­ni­ging met olie e.d. een aan­mer­ke­lijke beper­king van het op te kun­nen gra­ven are­aal door de stort van de uit­ge­gra­ven grond die geschei­den moest blij­ven van de ver­ont­rei­nigde bodem. Het was daar­door alleen moge­lijk om tus­sen de twee pan­den Kei­zer­straat 4 en 8 te gra­ven. Tij­dens het onder­zoek bleek dat de belen­dende per­ce­len niet onder­heid waren, om schade aan het nog bewoonde pand Kei­zer­straat 4 te beper­ken bleef de diepte van de opgra­vings­put beperkt.

De stads­kaart van Jacob van Deven­ter (ca. 1558) laat de stads­muur rede­lijk gede­tail­leerd zien. De kaart beeld een toren af onge­veer op de loca­tie aan de Kei­zer­straat waar onder­zoek moge­lijk was. Dus naast een moge­lijk deel van de stads­muur kon ook het fun­da­ment van een muur­to­ren ver­wacht wor­den. Hoe­wel meer pan­den in de hoek tus­sen de Kei­zer­straat en de Balenst­ei­ger gesloopt wer­den en er the­o­re­tisch moge­lijk­he­den waren voor een beperkt onder­zoek van de mid­del­eeuwse stads­gracht, beperkte de bodem­ver­ont­rei­ni­ging het onder­zoek op het achterterrein.

Omge­ving Kei­zer­straat, detail kaart Jacob van Deventer

Beke­ken werd hoe de kwa­li­teit van de muur­res­ten ter plekke was, hoe de muur gecon­stru­eerd was en of een toren op het te onder­zoe­ken ter­rein aan­we­zig was. ook is getracht vast te stel­len of de muur onmid­del­lijk grensde aan de gracht. De date­ring van het bouw­werk diende ook bepaald te worden.

Uitvoering veldwerk

De gemeente Gorin­chem stelde op vrij­dag 31 janu­ari 1997 een graaf­ma­chine beschik­baar. Met de graaf­ma­chine kon het vlak schoon­ge­maakt wor­den tot op het niveau waar de muur­res­ten zich in de bodem afte­ken­den. Met de machine zijn de bouw­res­ten ver­der vrij gelegd en inge­me­ten, gete­kend en gefo­to­gra­feerd. Er zijn detailfoto’s geno­men. Een wer­ke­lijke opgra­ving is niet uitgevoerd.

Resultaten

De res­ten lagen op 4.60 m vanaf de rooi­lijn aan de Kei­zer­straat. De boven­zijde van een groot frag­ment met­sel­werk bevond zich op 0.35 m ‑NAP diepte. Dit frag­ment bleek een gekan­teld res­tant van een los stuk muur­werk te zijn met de aan­zet van twee spaar­bo­gen. Het frag­ment was 1.65 meter hoog, 1.30 meter breed met 22 lagen bak­steen en helde over in oos­te­lijke rich­ting. Voor zover vast­ge­steld kon wor­den was het frag­ment 80 cm dik maar een gro­tere dikte kan niet uit­ge­slo­ten wor­den. Het bak­steen­for­maat bedroeg ca. 25 x 12 x 6 cm. ( met een vari­a­tie van een halve cm.). Het spaar­boog­frag­ment bleek te rus­ten op een laag schone grijs bruine klei met daar­on­der zan­de­rige klei met bak­steen puin die aan­sloot op een bak­ste­nen bekle­ding opge­bouwd uit uit een laag bak­steen met het­zelfde for­maat als het spaar­boog­frag­ment. de bekle­ding liep schuin naar bene­den met een lengte van 1.80 meter tot op een diepte van 3.45 m ‑NAP. Op dit niveau lijkt de bekle­ding een knik te maken en hori­zon­taal ver­der te lopen in wes­te­lijke rich­ting. Hoe ver de hori­zon­tale bekle­ding zich uit­strekt viel niet vast te stel­len. De hoogte vanaf de onder­zijde van het frag­ment tot aan het hori­zon­taal ver­lo­pende deel bedraagt 1.45 meter. De totale breedte van de gemet­selde struc­tu­ren is mini­maal 2.60 meter. Het valt niet uit te slui­ten dat in oos­te­lijke rich­ting, meer naar de Kei­zer­straat toe, er nog spo­ren van de bin­nen­zijde van de muur aan­we­zig zul­len zijn. Dit deel kon ech­ter niet opge­gra­ven wor­den als gevolg van ver­zak­kings­ge­vaar voor de aan­gren­zende woning op Kei­zer­straat no. 4 en een ver­vuilde beton­nen smeer­kuil van het gara­ge­be­drijf dat in het ver­le­den op het per­ceel geves­tigd was.

Het met­sel­ver­band van het spaar­boog­deel bleek een half­steens ver­band te zijn in tegen­stel­ling tot de bak­steen bekle­ding dat uit een staand ver­band bestond. De rich­ting van de gevon­den res­ten wijst op een rich­ting van de stads­muur die enigs­zins con­ver­gent is met de Kei­zer­straat en ZZW-NNO ver­loopt. De gevon­den muur­res­ten zijn op hun plaats gela­ten en afgedekt.

Beoordeling resultaten

Op het per­ceel Kei­zer­straat 6 zijn res­ten van de Gorin­chemse laat mid­del­eeuwse stads­muur gevon­den bestaande uit een losse muur­rest met twee spaar­boog­de­len en een onder­lig­gende bekle­ding van een opge­wor­pen aar­den wal of opho­ging. Of het spaar­boog­frag­ment ook oor­spron­ke­lijk op deze plaats behoorde viel niet te bepa­len maar is niet onwaar­schijn­lijk. Het spaar­boog­frag­ment is niet dik en lijkt een deel te zijn van de bin­nen­zijde of de onder­steu­ning van de weer­gang. Tus­sen de bekle­ding van de wal en het spaar­boog­frag­ment is geen ver­schil in bak­steen­for­maat maar wel in met­sel­ver­band. Of dit op een chro­no­lo­gisch ver­schil duidt is niet zeker.

Het opge­gra­ven met­sel­werk was te beperkt van afme­ting om met zeker­heid vast te kun­nen stel­len of de muur ver­bouwd, aan­ge­vuld of later ver­sterkt is. De gemengde zand- en klei­la­gen waar de bak­steen­res­ten in zijn aan­ge­trof­fen zijn moge­lijk aan­ge­bracht na de sloop van de muur en de opho­ging van het stads­deel aan het einde van de zes­tiende eeuw. Er werd in ieder geval geen ouder aar­de­werk in deze lagen gevon­den dan laat 16^de- vroeg 17^de eeuws steen­goed (enkele kleine frag­men­ten Rae­ren en Wes­ter­wald steen­goed en kleine scherf­jes rood gegla­zuurd aar­de­werk die niet ver­der te deter­mi­ne­ren waren). Het opgaande muur­werk van de stad­som­mu­ring is geheel gesloopt, dit zal naar alle waar­schijn­lijk­heid omstreeks 1580 heb­ben plaats­ge­von­den ten tijde van de aan­leg van de nieuwe stads­om­wal­ling en ‑uit­brei­ding. Of onmid­del­lijk aan de oost­kant van de muur een stads­gracht grensde, viel in de te kleine werk­put niet vast te stel­len. De put is nog wel uit­ge­diept om te zien of er sprake was van een res­tant van een natte hori­zont dan wel een gracht­vul­ling maar op 3.45 meter ‑NAP stootte de graaf­ma­chine op een intact hori­zon­taal ver­lo­pend met­sel­werk in half­steens ver­band dat zich naar het oos­ten uit­strekte. Het eind van dit met­sel­werk is niet gevon­den. Alle bak­ste­nen van zowel de bekle­ding als het spaar­boog­frag­ment had­den een­zelfde for­maat en een inhoud van ca. 1700 – 2000 cm³. Het bak­steen­for­maat is bedui­dend klei­ner dan het for­maat dat voor het kas­teel van de heren van Arkel is gebruikt en dat een afme­ting van ca. 30 x 15 x 7 cm (inhoud 2700 – 3200 cm³, date­ring omtrent 1267). Het sloop­ma­te­ri­aal is zeker niet toe­ge­past voor de stads­muur. Voor de stads­muur zal hoogst­waar­schijn­lijk gebruik zijn gemaakt van nieuw gepro­du­ceerd bak­steen. Als het begin van de bouw van de muur over­een komt met het ver­krij­gen van stads­rech­ten in 1382 en de gevon­den res­ten uit de oud­ste en mis­schien ook enige bouw­fase van de stads­muur stam­men, dan mag men voor­zich­tig aan­ne­men dat het toe­ge­paste bak­steen­for­maat moge­lijk geda­teerd kan wor­den aan het eind van de 14^de eeuw. Opmer­ke­lijk is dat voor de fun­da­men­ten van het huis van Paf­fen­rode, aan­ge­legd met dui­de­lijk her­ge­bruikt sloop­steen, dat in augustus/​september 1997 is opge­gra­ven, bijna uit­slui­tend gebruik is gemaakt van het grote bak­steen­for­maat dat voor de bouw van het kas­teel op het Wijd­schild is toe­ge­past en dat het for­maat van de stads­muur aan de Kei­zer­straat ont­breekt. Een ver­kla­ring kan zijn dat men sloop­ma­te­ri­aal gebruikte van andere oudere gebou­wen zoals het kas­teel De Blauwe Toren dat op zijn beurt mis­schien gedeel­te­lijk was opge­trok­ken van her­ge­bruikt bak­steen van het kas­teel van de Arkels.

Recon­struc­tie aan­ge­trof­fen muur­werk, teke­ning Pie­ter Floore

Hoe­wel zeer hypo­the­tisch, wordt hier­bo­ven een moge­lijke recon­struc­tie gege­ven. Het onder­zoek aan de Kei­zer­straat was zeer beperkt en toe­kom­stig bodem­on­der­zoek kan waar­schijn­lijk meer zeker­heid bie­den over de bouw van de stadsmuur.

Conclusies en aanbevelingen

De aan­ge­trof­fen muur­res­ten aan de Kei­zer­straat maken deel uit van de stads­muur die het oos­te­lijk deel van de stad aan de oost oever van de Linge omgaf. De muur is moge­lijk in of direct na 1382 gebouwd en omstreeks 1580 gesloopt. Van het bui­ten­ste muur­werk ofwel de wer­ke­lijke stads­muur is waar­schijn­lijk niets gevon­den. Het frag­ment met spaar­bo­gen is moge­lijk een deel van de bin­nen­ste onder­steu­ning van de weer­gang. Een op deze plaats ver­on­der­stelde muur­to­ren is niet gevonden.

De opge­gra­ven res­ten waren te beperkt om een waar­heids­ge­trouwe recon­struc­tie moge­lijk te maken, de res­ten boden even­min veel hou­vast omtrent de bouw­ge­schie­de­nis van de muur. Men kan voor­zich­tig aan­ne­men dat het toe­ge­paste bak­steen­for­maat uit het eind van de veer­tiende eeuw stamt. Het sloop­ma­te­ri­aal van de stads­muur is in ieder geval niet gebruikt voor de bouw van het huis Van Paf­fen­rode aan het einde van de 16^de eeuw. Indien zich in de toe­komst weer een kans voor­doet om een deel van de stads­muur op te gra­ven moet dit niet nage­la­ten wor­den. De kwa­li­teit van de in de grond bewaarde res­ten aan de Kei­zer­straat was hoog en een uit­ge­brei­der onder­zoek kan meer zekere infor­ma­tie ople­ve­ren over de con­struc­tie van een bouw­werk dat de stad Gorin­chem in zijn groot­ste bloei­pe­ri­ode in de 14^de en 15^de eeuw zo’n bepa­lend aan­zicht gaf.

Gorin­chem van­uit het oos­ten, ano­niem (1568)

Stadsrechten

Al voor­dat Gorin­chem zich uit­ein­de­lijk stad mag noe­men, een pro­ces dat zijn bestek vindt in de loop van de veer­tiende eeuw en bekrach­tigd wordt door de stads­rech­ten van Otto van Arkel uit 1382, is er waar­schijn­lijk al sprake van een ver­de­di­gings­werk rondom de neder­zet­ting. Het begin van de con­struc­tie van stads­mu­ren en ‑ver­de­di­ging wordt nog al eens gezien als een uit­vloei­sel van de gift van de offi­ci­ële geschre­ven stads­rech­ten. Dat dit niet altijd het geval hoeft te zijn toont de ont­wik­ke­ling van de stads­ver­de­di­gings­wer­ken van Gorin­chem. De Heren van Arkel beza­ten in de tweede helft van de der­tiende eeuw met hun burcht in het Wijd­schild een mach­tig ver­de­di­gings­mid­del. De han­del­s­ne­der­zet­ting Gorin­chem op nau­we­lijks een kilo­me­ter afstand aan de mond van de Linge kreeg een ver­schan­sing. Stam­kot meldt in zijn “Geschie­de­nis van de stad Gorin­chem” dat de Kor­ten- en Lan­gen­dijk een deel van de oos­te­lijke stads­wal vorm­den die al in de 3^e kwart van de 13^e eeuw kan zijn aan­ge­legd. Het is ook in deze tijd dat de grote bedij­king van de Alblas­ser­waard gestalte krijgt. Het valt niet uit te slui­ten dat de zuid­oos­te­lijke hoek van dit deel van de omring­dijk, daar waar het oude Gorin­chem lag door de bewo­ners gebruikt werd als begin van de aan­leg van een omwal­ling. De Linge op de plaats van de hui­dige Lin­ge­ha­ven fun­geerde aan de oost­zijde als ves­ting­gracht. Een der­ge­lijke dub­bele func­tie van de wal­len tegen zowel het water als tegen een even­tu­ele vij­and, was ove­ri­gens niet onge­brui­ke­lijk. Nog tot op de dag van van­daag ove­ri­gens, fun­ge­ren de stads­wal­len van Gorin­chem als waterkering.

Vol­gens Stam­kot werd de wes­te­lijke wal ruim gelegd door moge­lijk de bestaande per­ce­le­ring bij de aan­leg aan te hou­den. De naam Revet­steeg wijst naar zijn mening op de stads­muur en de ver­dwe­nen Bel­fort­steeg aan de Molen­straat zou op een muur­to­ren dui­den. De Wol­fe­rense poort stond tot 1412 aan het eind van de Molen­straat. Wat we ons moe­ten voor­stel­len bij de oud­ste stads­ver­de­di­ging is niet geheel dui­de­lijk. Naar alle waar­schijn­lijk­heid werd het oud­ste sys­teem van grach­ten en aar­den wal­len na ver­loop van tijd uit­ge­breid met hou­ten poor­ten en een ver­bin­dende palis­sade. Aan het einde van de 14^de eeuw ver­ving men deze hou­ten con­trac­ties door ste­nen muren en waltorens.

Gorin­chem was geen uit­zon­de­ring als plaats die al een soort omwal­ling ter ver­de­di­ging aan­legde voor de stads­rech­ten ver­kre­gen waren. De bur­ge­rij in de opko­mende ste­den in de late mid­del­eeu­wen en ook de plaat­sen die aspi­ra­ties in die rich­ting had­den pro­beer­den na ver­loop van tijd een eigen eco­no­mi­sche en mili­tair stra­te­gi­sche koers te varen die zo min moge­lijk door de adel bepaald werd. Een voor­schot nemen op de eigen regu­la­tie van de stads­be­scher­ming hoorde daar ook bij.

Vooruitgeschoven verdedigingswerk

Maar moge­lijk is Gorin­chem juist omwald als gevolg van de nabij­heid van de burcht van de heren van Arkel. Gorin­chem was immers geves­tigd aan de andere zijde van de Linge, aan de kant van Hol­land en vormde als het onver­de­digd bleef, een pro­bleem voor de weg over de Linge. Mis­schien wel van­zelf­spre­kend was de uit­brei­ding van de stad naar de oos­te­lijke oever van de Lin­ge­mon­ding die plaats vond rond 1350. de Linge mon­ding was nu goed beschermd en als dichtst­bij­zijnd brug­ge­hoofd naar het wes­ten diende de plaats waar­schijn­lijk als een voor­uit gescho­ven ver­de­di­gings­werk van de burcht van de heren van Arkel.

Steenovens

In ieder geval zal vanaf 11 novem­ber 1382, het tijd­stip dat Otto van Arkel Gorin­chem stads­rech­ten ver­leende, met de ommu­ring van de stad een begin gemaakt zijn. In 1388 vindt een zeer grote stads­brand plaats, om de stad weer op te bou­wen richt­ten de twee Gor­cum­mers Wil­lem Peke­ric en Jan Don­kaart enige steen­ovens op bij de Linge. Men kan aan­ne­men dat daar ook bak­steen gepro­du­ceerd is voor de stads­muur. Nadat in de Arkelse oor­lo­gen de macht van de Arkels defi­ni­tief gebro­ken was en Gorin­chem over­ging in Hol­landse han­den, ver­schoof het machts­cen­trum van het Wijd­schild naar de stad Gorin­chem. De Hol­landse graaf Wil­lem VI nam bezit van de stad. Hij liet het slot aan het Wijd­schild slo­pen en bouwde een klei­ner kas­teel in de stad. Van Goch ver­moedde dat het bouw­sel ergens op de krui­sing van de Revet­steeg (vroe­ger Krijt­straat) en de Molen­straat. Omstreeks 1460 liet Karel de Stoute, nog voor hij her­tog van Bour­gon­dië werd, een grote burcht bou­wen, die de Blauwe Toren genoemd werd naar het grijs­blauwe arduin dat klaar­blij­ke­lijk veel­vul­dig toe­ge­past was in het bouw­sel. Tot aan het einde van de zes­tiende eeuw bekleedde de voor­name Blauwe toren een zeer belang­rijke rol als belang­rijk­ste bol­werk in de mid­del­eeuwse ommu­ring van de stad.

In de 15^de eeuw was de oost­kant van de stads­muur bijna de grens met het her­tog­dom Gelre met de Bour­gon­di­sche Neder­lan­den. De gehele ommu­ring bestond uit een dikke een­vou­dige bak­ste­nen muur met een weer­gang en op regel­ma­tige afstan­den een half­ronde toren die uit­stak in of tegen de brede stads­gracht. De muur is weer­ge­ge­ven op een aan­tal afbeel­din­gen die alle voor 1580 ont­staan zijn. Zo is een aan­zicht van de muur het best te zien op een ano­niem schil­de­rij uit 1568 in het Gor­cums Museum waarop de oost­zijde van de stad vanaf de Dalemse Dijk afge­beeld staat. Nog bestaande voor­beel­den van der­ge­lijke mid­del­eeuwse ommu­rin­gen zijn tegen­woor­dig zeld­zaam. De beste ver­ge­lij­king is de stads­muur van het plaatsje Elburg in Gel­der­land waar een laat­mid­del­eeuwse ommu­ring met muur­to­rens het stadje nog geheel omgeeft.

De een­vou­dige mid­del­eeuwse stads­muur heeft Gorin­chem van ca. 1382 tot ca. 1580 omge­ven. Wat er in de twee­hon­derd jaar gebeurde dat de muur bescher­ming bood aan Gorin­chem is niet goed bekend. Zo is onbe­kend hoe de bak­ste­nen muur gebouwd was, of deze ooit ver­van­gen was en ingrij­pend was ver­be­terd. Even­min is bekend waar de stads­gracht zich pre­cies bevond en hoe breed deze was. Moge­lijk kan arche­o­lo­gisch onder­zoek op deze vra­gen een ant­woord geven.