Onderzoek
In mei 2004 werd een proefÂsleuÂvenÂonÂderÂzoek uitÂgeÂvoerd aan de VisÂsersÂdijk te GorinÂchem. Op de locaÂtie werd de zool van een midÂdelÂeeuwÂse dijk en een deel van een laatÂmidÂdelÂeeuwÂse gracht verÂwacht. Haaks op de VisÂsersÂdijk is een proefÂsleuf van cirÂca 2 meter breed en 2 m lang aangelegd.
TijÂdens het veldÂwerk werd verÂmoed dat de geconÂstaÂteerÂde natÂte, onstaÂbieÂle en vondÂstrijÂke bodemÂopÂbouw kon worÂden verÂklaard doorÂdat in de vulÂling van een gracht gewerkt werd. Dit bleek tijÂdens de uitÂwerÂking niet erg waarÂschijnÂlijk te zijn. Op de kadasÂtraÂle minuut is goed te zien dat de proefÂsleuf een deel van de bleekÂvelÂden van de stad heeft doorsneden.
Stadsafval
De afvalÂlaÂgen zijn zeer waarÂschijnÂlijk ontÂstaan doorÂdat vanÂaf de 16de eeuw het terÂrein is gebruikt voor het dumÂpen van stadsÂafÂval (dateÂring vondÂsten laat 16e-18e eeuw). De gelaagÂde, relaÂtief schoÂne grijÂze klei die aan de westÂzijÂde van het proÂfiel te zien is zou dan heel goed het resÂtant kunÂnen zijn van de VisÂsersÂdijk, waarÂvanÂdaan het afval werd gestort. TusÂsen de vondÂsten bevond zich een groot zeldÂzaam lakenÂzeÂgel (GorÂcums dubÂbel staal) met het stadsÂwaÂpen van GorinÂchem (1612). Ook werÂden resÂten van een potÂtenÂbakÂkersÂoven gevonden.
Ofschoon op de kaart van Blaeu (ca 1650) blijkt dat rond het midÂden van de 17de eeuw woninÂgen op het terÂrein stonÂden die op andeÂre stadsÂkaarÂten niet aanÂgeÂgeÂven zijn, is hierÂvan in de proefÂsleuf niets terugÂgeÂvonÂden. In de uitÂwerÂking is niet duiÂdeÂlijk geworÂden wat hierÂvoor de reden is. WelÂlicht zijn de 17de eeuwÂse huisÂresÂten door lateÂre bouwÂacÂtiÂviÂteiÂten geheel verÂdweÂnen. Een andeÂre mogeÂlijkÂheid is dat Blaeu op de hoogÂte was van de bouwÂplanÂnen voor dit gebied en in zijn kaart de te bouÂwen woninÂgen reeds heeft ingeÂteÂkend, waarÂna de planÂnen in een later staÂdiÂum zijn komen te vervallen.
Bijzonder lakenlood
Op 29 april 2004 werd bij archeÂoÂloÂgisch onderÂzoek aan de VisÂsersÂdijk een bijÂzonÂdeÂre vondst gedaan. Het was een loden zegel bestaanÂde uit twee ronÂde plakÂken van lood met een midÂdelÂlijn van 72 mm, met elkaar verÂbonÂden door een smal reepÂje van hetÂzelfÂde mateÂriÂaal na te zijn schoonÂgeÂmaakt was het gewicht 162 gram.
Lakenzegel
Op een van de schijÂven is het stadsÂwaÂpen van GorinÂchem te zien met er omheen het randÂschrift : GORCVMS DVBBEL STAEL 1612. TusÂsen het valÂhek en de gekanÂteelÂde dwarsÂbalÂken van het wapen is een rondÂje zichtÂbaar. Op de verÂbinÂdingslip staat een handÂje (AntÂwerÂpen) afgeÂbeeld. De andeÂre schijf was dubÂbel gevouÂwen, maar is inmidÂdels vlak gemaakt. Deze zijÂde heeft hetÂzelfÂde randÂschrift : GORCVMS DVBBEL STAEL 1612. BinÂnen het randÂschrift bevinÂden zich twee gaten met daarÂtusÂsen verÂtiÂcaal het woord : DVBBEL en daarÂonÂder STAEL. De verÂbinÂdingslip verÂtoont aan deze kant een huismerk.
Staalmeesters
Aan de achÂterÂzijÂde van de eerstÂgeÂnoemÂde schijf zitÂten tweeÂmaal twee lipÂjes, die bij het dubÂbelÂvouÂwen van de twee loden schijÂven door de gaatÂjes van de andeÂre schijf valÂlen. Door deze lipÂjes om te vouÂwen, zoals bij een splitÂpen, zijn de twee schijÂven met elkaar verÂbonÂden. We hebÂben hier te maken met een lakenÂzeÂgel, bestemd om door staalÂmeesÂters te bevesÂtiÂgen aan stukÂken stof door de vier lipÂjes door de stof en de gaatÂjes van de andeÂre loden plak heen te drukÂken en om te buigen.

De waarÂdijns van het AmsterÂdamÂse lakenÂbeÂreiÂdersÂgilÂde, bekend als ‘De StaalÂmeesÂters’, RijksÂmuÂseÂum Amsterdam
In AmsterÂdam zijn bij opgraÂvinÂgen heel wat lakenÂzeÂgels in diverÂse uitÂvoeÂrinÂgen aan het licht gekoÂmen. Het colÂleÂge van de staalÂmeesÂters van die stad geniet bekendÂheid door het schilÂdeÂrij van RemÂbrandt in het RijksÂmuÂseÂum. Een staalÂmeesÂter was een beëÂdigÂde funcÂtiÂoÂnaÂris die naging of de door de lakenÂbeÂreiÂders aanÂgeÂboÂden stofÂfen volÂdeÂden aan de gelÂdenÂde norÂmen wat betreft kwaÂliÂteit en kleur. De toetÂsing van de kleur geschiedÂde aan de hand van een staÂlenÂboek. Als bewijs van goedÂkeuÂring werd de lap voorÂzien van een loden lakenÂzeÂgel. Een lakenÂzeÂgel was dus een soort keurÂmerk voor wat betreft kleur en deugÂdeÂlijkÂheid van de lap. Het doet een beetÂje denÂken aan het loodÂje van de vroeÂgeÂre GelÂderÂse worst, maar daar ging het voorÂal om de kwaliteit.
Lakenmarkt
Zo zal het in GorinÂchem waarÂschijnÂlijk ook wel zijn toeÂgeÂgaan. Al in een betrekÂkeÂlijk vroeg staÂdiÂum was er spraÂke van lakenÂnijÂverÂheid. Het was de heer van Arkel in eigen perÂsoon, die een speÂciÂaÂle lakenÂmarkt instelÂde : die sesÂte jaeÂrÂmerÂckt is geheeÂten een lakenÂmerÂckt, ende is altoes des ManenÂdaechs nae SinÂte-MerÂtensÂdach, ende zal dueÂren zes dagÂhen lanÂck. Die lakenÂmarkt begon dus op de maanÂdag volÂgend op 11 novemÂber en duurÂde zes dagen lang. Van 1392 is een keur bekend voor de GorinÂchemÂse wantÂsnijÂders of lakenÂkoÂpers. In dat geschrift staat o.a. voorÂgeÂschreÂven, dat de wantÂsnijÂders elke maanÂdag ‑marktÂdag – bijÂeen moesten komen in het gheÂwanÂthuys om daar hun waren te koop aan te bieÂden. BleÂven ze thuis dan was het niet toeÂgeÂstaan hun stofÂfen daar te verkopen.Uit de aanÂweÂzigÂheid van het weversÂgilÂde, waarÂvan bekend is dat het al in 1459 bestond, valt ook op te maken dat er in de stad texÂtielÂnijÂverÂheid was, maar GorinÂchem is geen cenÂtrum van lakenÂneÂring geworÂden, zoals LeiÂden en Haarlem.
Jacob Vervooren Jacobz
In 1619 kreeg het stadsÂbeÂstuur een merkÂwaarÂdig verÂzoek van een inwoÂner van de stad. Die inwoÂner was Jacob VerÂvooÂren Jacobsz., die voor een periÂoÂde van elf jaar het alleenÂrecht vroeg voor het bewerÂken, verÂven ende segeÂlen het loot van GorÂchom daerÂop slaen van stofÂfen, zoals saai, bom, bazijn en katoen. Hier is dus duiÂdeÂlijk spraÂke van het zegeÂlen van stofÂfen met een loden lakenÂzeÂgel voorÂzien van het steÂdeÂlijk wapen. VolÂgens het verÂzoekÂschrift wilÂde de aanÂvraÂger werk verÂschafÂfen tot dienÂste van de gemeynÂte der stadt GorÂchom ende ‘t welÂvaÂren van veel huyssÂgesÂsinÂnen, maar hij wilÂde er natuurÂlijk zelf ook beter van worÂden. BovenÂdien vroeg hij perÂmisÂsie zijn bewerkÂte saai en bomÂbaÂzijn te mogen droÂgen bij het kerkÂhof achÂter het stadÂhuis, dus op de Groenmarkt.
Ramen
Het droÂgen gebeurÂde op houÂten rekÂken, waarÂop het laken na het volÂlen en verÂven werd gehanÂgen, de zgn. ramen. Voor het plaatÂsen van een raam huurÂde Joost HerÂbeÂrensz. in 1602 een stukÂje grond aan de voet van de wal. DaarÂvoor betaalÂde hij jaarÂlijks een bedrag van f 3 aan de stadstreÂsoÂrier. Door wolÂlen stofÂfen te volÂlen werÂden de vezels tot een dichÂte, egaÂle masÂsa ineen gewerkt. Dit verÂvilÂtingsÂproÂces geschiedÂde door het weefÂsel te kneÂden of te treÂden in een kuip met gebruikÂmaÂking van bijÂtenÂde en ontÂvetÂtenÂde stofÂfen. Na de bouw van een volÂmoÂlen in 1641 aan de mond van de Haven, ging dit met behulp van stamÂpers die door windÂkracht in beweÂging werÂden gebracht. Op de bekenÂde 17de-eeuwÂse platÂteÂgrond van Blaeu is op BasÂtiÂon 2 een raam geteÂkend, een rek voor het droÂgen van stofÂfen. Het is niet zeker of het raam er werÂkeÂlijk heeft gestaan, want het kan een vrijÂheid van de kaartÂteÂkeÂnaar zijn geweest. Als voorÂbeeld dienÂde immers de kaart van WijdtÂmans en op die kaart is op dat basÂtiÂon geen raam te bekennen.
Dordrecht
In 1966 verÂscheen mijn bijÂdraÂge over de zegels en het wapen van DordÂrecht in de bunÂdel ‘Zegels en wapens van steÂden in Zuid-HolÂland’. DaarÂin komen als illuÂstraÂtie drie lakenÂzeÂgels van DordÂrecht voor, waarÂvan een ook de woorÂden DVBBEL STAEL heeft en het jaarÂtal 1674. De stadsÂreÂkeÂninÂgen van DordÂrecht bevatÂten gereÂgeld posÂten die betrekÂking hebÂben op derÂgeÂlijÂke zegels. Zo ontÂving in 1682 de stemÂpelÂsnijÂder JacoÂbus van BueÂren over ‘t snijÂden van verÂscheyÂde groote stemÂpels off zegels, om daeÂrÂmeÂde te drucÂken en slaen de zegels off staeÂlen tot de laeÂcÂkens die yder naer sijn soort alhier door de staelÂmeesÂters aen de lakens gehanÂgen werÂden. Het betrof een bedrag van £ 36. DerÂgeÂlijÂke uitÂgaÂven voor stemÂpels voor GorinÂchemÂse lakenÂzeÂgels zijn nog niet aan het licht gekoÂmen. Al eerÂder kwaÂmen in GorinÂchem bij archeÂoÂloÂgiÂsche opgraÂvinÂgen loden lakenÂzeÂgels te voorÂschijn, maar die waren veel kleiÂner van forÂmaat en welÂlicht bestemd voor een minÂdeÂre kwaÂliÂteit dan dubÂbel staal.
(A.J. BusÂch in Oud-GorÂcum Varia ; jaarÂgang 21 ; numÂmer 58 ; 2004 ; p. 111 – 113. RaadÂpleeg voor de bronÂverÂwijÂzing het oorÂspronÂkeÂlijÂke artikel)
Foto’s
Publicaties
​
![]() |
Busch, A.J. (2004) Belangrijke archeologische vondst aan de Vissersdijk, in: Oud Gorcum Varia, tijdschrift van de historische vereniging "Oud-Gorcum" 21 nr. 58, p. 111-113. Flipbook | PDF (10 MB) |
![]() |
Gerritsen, S. (2004) Een inventariserend veldonderzoek aan de Vissersdijk, gemeente Gorinchem, Hollandia reeks 44, Zaandijk. Flipbook | PDF (5,7 MB) |
![]() |
Gerritsen, S. (2005) Gorinchem: Vissersdijk, in: Archeologische Kroniek Zuid-Holland 2004, Regionaal-historisch tijdschrift Holland, p. 91-92. Flipbook | PDF (1 MB) |
![]() |
Nicholson-van der Plaat, C. & M. van Dasselaar (2002) Verkennend archeologisch bodemonderzoek Vissersdijk 76 t/m 90 te Gorinchem, Archeomedia rapport A01-599-Z02, Nieuwerkerk aan den IJssel. Flipbook | PDF (4,66 MB) |
![]() |
Nicholson-van der Plaat, C. & M. de Koning (2002) Gorinchem: Vissersdijk 76-90, in: Archeologische Kroniek Zuid-Holland 2001, Regionaal-historisch tijdschrift Holland 34, p. 79. Flipbook | PDF (1 MB) |
![]() |
Oostveen, J. van (2010) Tabakspijpen van de Vissersdijk (2004) in Gorinchem, Tiel. Flipbook | PDF (4,9 MB) |
Metadata
Archisnummer(s): | Zaakidentificatie: 2085989100 Onderzoekmelding: 6270 Waarneming: 50047 |
Topografische Kaart: | 38G |
Coordinaten: | 126.920/427.060 (centrum) |
Toponiem: | Vissersdijk |
Plaats: | Gorinchem |
Gemeente: | Gorinchem |
Provincie: | Zuid-Holland |
Type onderzoek: | IVO-P |
Uitvoerder: | Hollandia cultuurhistorisch onderzoek en archeologie, Zaandijk |
Projectleider: | P.M. Floore |
Opdrachtgever: | Gemeente Gorinchem |
Bevoegd gezag: | Gemeente Gorinchem |
Aanvang onderzoek: | 28 april 2004 |
Vondsten & documentatie: | Archeologisch depot gemeente Gorinchem |
DANS: | https://doi.org/10.17026/dans-xup-tuk3 |