Vis­sers­dijk 76 – 90 (2004)

Onder­zoek Vis­sers­dijk 76 – 90 in 2004

In mei 2004 werd een proef­sleu­ven­on­der­zoek uit­ge­voerd aan de Vis­sers­dijk te Gorin­chem. Op de loca­tie werd de zool van een mid­del­eeuwse dijk en een deel van een laat­mid­del­eeuwse gracht ver­wacht. Haaks op de Vis­sers­dijk is een proef­sleuf van circa 2 meter breed en 2 m lang aangelegd.

Tij­dens het veld­werk werd ver­moed dat de gecon­sta­teerde natte, onsta­biele en vond­strijke bodem­op­bouw kon wor­den ver­klaard door­dat in de vul­ling van een gracht gewerkt werd. Dit bleek tij­dens de uit­wer­king niet erg waar­schijn­lijk te zijn. Op de kadas­trale minuut is goed te zien dat de proef­sleuf een deel van de bleek­vel­den van de stad heeft doorsneden.

Stads­af­val

De afval­la­gen zijn zeer waar­schijn­lijk ont­staan door­dat vanaf de 16^de eeuw het ter­rein is gebruikt voor het dum­pen van stads­af­val (date­ring vond­sten laat 16^e-18^e eeuw). De gelaagde, rela­tief schone grijze klei die aan de west­zijde van het pro­fiel te zien is zou dan heel goed het res­tant kun­nen zijn van de Vis­sers­dijk, waar­van­daan het afval werd gestort. Tus­sen de vond­sten bevond zich een groot zeld­zaam laken­ze­gel (Gor­cums dub­bel staal) met het stads­wa­pen van Gorin­chem (1612). Ook wer­den res­ten van een pot­ten­bak­kers­oven gevonden.

Detail kaart door Joan Blaeu (1652)

Ofschoon op de kaart van Blaeu (ca 1650) blijkt dat rond het mid­den van de 17^de eeuw wonin­gen op het ter­rein ston­den die op andere stads­kaar­ten niet aan­ge­ge­ven zijn, is hier­van in de proef­sleuf niets terug­ge­von­den. In de uit­wer­king is niet dui­de­lijk gewor­den wat hier­voor de reden is. Wel­licht zijn de 17^de eeuwse huis­res­ten door latere bouw­ac­ti­vi­tei­ten geheel ver­dwe­nen. Een andere moge­lijk­heid is dat Blaeu op de hoogte was van de bouw­plan­nen voor dit gebied en in zijn kaart de te bou­wen wonin­gen reeds heeft inge­te­kend, waarna de plan­nen in een later sta­dium zijn komen te vervallen.

Groot laken­ze­gel Gorin­chem 1612

Op 29 april 2004 werd bij arche­o­lo­gisch onder­zoek aan de Vis­sers­dijk een bij­zon­dere vondst gedaan. Het was een loden zegel bestaande uit twee ronde plak­ken van lood met een mid­del­lijn van 72 mm, met elkaar ver­bon­den door een smal reepje van het­zelfde mate­ri­aal na te zijn schoon­ge­maakt was het gewicht 162 gram.

Laken­ze­gel

Op een van de schij­ven is het stads­wa­pen van Gorin­chem te zien met er omheen het rand­schrift : GOR­C­VMS DVB­BEL STAEL 1612. Tus­sen het val­hek en de gekan­teelde dwars­bal­ken van het wapen is een rondje zicht­baar. Op de ver­bin­dingslip staat een handje (Ant­wer­pen) afge­beeld. De andere schijf was dub­bel gevou­wen, maar is inmid­dels vlak gemaakt. Deze zijde heeft het­zelfde rand­schrift : GOR­C­VMS DVB­BEL STAEL 1612. Bin­nen het rand­schrift bevin­den zich twee gaten met daar­tus­sen ver­ti­caal het woord : DVB­BEL en daar­on­der STAEL. De ver­bin­dingslip ver­toont aan deze kant een huismerk.

Staal­mees­ters

Aan de ach­ter­zijde van de eerst­ge­noemde schijf zit­ten twee­maal twee lip­jes, die bij het dub­bel­vou­wen van de twee loden schij­ven door de gaat­jes van de andere schijf val­len. Door deze lip­jes om te vou­wen, zoals bij een split­pen, zijn de twee schij­ven met elkaar ver­bon­den. We heb­ben hier te maken met een laken­ze­gel, bestemd om door staal­mees­ters te beves­ti­gen aan stuk­ken stof door de vier lip­jes door de stof en de gaat­jes van de andere loden plak heen te druk­ken en om te buigen.

De waar­dijns van het Amster­damse laken­be­rei­ders­gilde, bekend als ‘De Staalmeesters’

In Amster­dam zijn bij opgra­vin­gen heel wat laken­ze­gels in diverse uit­voe­rin­gen aan het licht geko­men. Het col­lege van de staal­mees­ters van die stad geniet bekend­heid door het schil­de­rij van Rem­brandt in het Rijks­mu­seum. Een staal­mees­ter was een beë­digde func­ti­o­na­ris die naging of de door de laken­be­rei­ders aan­ge­bo­den stof­fen vol­de­den aan de gel­dende nor­men wat betreft kwa­li­teit en kleur. De toet­sing van de kleur geschiedde aan de hand van een sta­len­boek. Als bewijs van goed­keu­ring werd de lap voor­zien van een loden laken­ze­gel. Een laken­ze­gel was dus een soort keur­merk voor wat betreft kleur en deug­de­lijk­heid van de lap. Het doet een beetje den­ken aan het loodje van de vroe­gere Gel­derse worst, maar daar ging het vooral om de kwaliteit.

Laken­markt

Zo zal het in Gorin­chem waar­schijn­lijk ook wel zijn toe­ge­gaan. Al in een betrek­ke­lijk vroeg sta­dium was er sprake van laken­nij­ver­heid. Het was de heer van Arkel in eigen per­soon, die een spe­ci­ale laken­markt instelde : die seste jae­r­mer­ckt is gehee­ten een laken­mer­ckt, ende is altoes des Manen­daechs nae Sinte-Mer­tens­dach, ende zal due­ren zes dag­hen lanck. Die laken­markt begon dus op de maan­dag vol­gend op 11 novem­ber en duurde zes dagen lang. Van 1392 is een keur bekend voor de Gorin­chemse want­snij­ders of laken­ko­pers. In dat geschrift staat o.a. voor­ge­schre­ven, dat de want­snij­ders elke maan­dag ‑markt­dag – bij­een moesten komen in het ghe­wan­thuys om daar hun waren te koop aan te bie­den. Ble­ven ze thuis dan was het niet toe­ge­staan hun stof­fen daar te verkopen.Uit de aan­we­zig­heid van het wevers­gilde, waar­van bekend is dat het al in 1459 bestond, valt ook op te maken dat er in de stad tex­tiel­nij­ver­heid was, maar Gorin­chem is geen cen­trum van laken­ne­ring gewor­den, zoals Lei­den en Haarlem.

Jacob Ver­voo­ren Jacobz

In 1619 kreeg het stads­be­stuur een merk­waar­dig ver­zoek van een inwo­ner van de stad. Die inwo­ner was Jacob Ver­voo­ren Jacobsz., die voor een peri­ode van elf jaar het alleen­recht vroeg voor het bewer­ken, ver­ven ende sege­len het loot van Gor­chom daerop slaen van stof­fen, zoals saai, bom, bazijn en katoen. Hier is dus dui­de­lijk sprake van het zege­len van stof­fen met een loden laken­ze­gel voor­zien van het ste­de­lijk wapen. Vol­gens het ver­zoek­schrift wilde de aan­vra­ger werk ver­schaf­fen tot dien­ste van de gemeynte der stadt Gor­chom ende ‘t wel­va­ren van veel huyss­ges­sin­nen, maar hij wilde er natuur­lijk zelf ook beter van wor­den. Boven­dien vroeg hij per­mis­sie zijn bewerkte saai en bom­ba­zijn te mogen dro­gen bij het kerk­hof ach­ter het stad­huis, dus op de Groenmarkt.

Detail kaart door Joan Blaeu (1652) met het raam­werk op Bas­tion II

Ramen

Het dro­gen gebeurde op hou­ten rek­ken, waarop het laken na het vol­len en ver­ven werd gehan­gen, de zgn. ramen. Voor het plaat­sen van een raam huurde Joost Her­be­rensz. in 1602 een stukje grond aan de voet van de wal. Daar­voor betaalde hij jaar­lijks een bedrag van f 3 aan de stadstre­so­rier. Door wol­len stof­fen te vol­len wer­den de vezels tot een dichte, egale massa ineen gewerkt. Dit ver­vil­tings­pro­ces geschiedde door het weef­sel te kne­den of te tre­den in een kuip met gebruik­ma­king van bij­tende en ont­vet­tende stof­fen. Na de bouw van een vol­mo­len in 1641 aan de mond van de Haven, ging dit met behulp van stam­pers die door wind­kracht in bewe­ging wer­den gebracht. Op de bekende 17^de-eeuwse plat­te­grond van Blaeu is op Bas­tion 2 een raam gete­kend, een rek voor het dro­gen van stof­fen. Het is niet zeker of het raam er wer­ke­lijk heeft gestaan, want het kan een vrij­heid van de kaart­te­ke­naar zijn geweest. Als voor­beeld diende immers de kaart van Wijdt­mans en op die kaart is op dat bas­tion geen raam te bekennen.

Dord­recht

In 1966 ver­scheen mijn bij­drage over de zegels en het wapen van Dord­recht in de bun­del ‘Zegels en wapens van ste­den in Zuid-Hol­land’. Daarin komen als illu­stra­tie drie laken­ze­gels van Dord­recht voor, waar­van een ook de woor­den DVB­BEL STAEL heeft en het jaar­tal 1674. De stads­re­ke­nin­gen van Dord­recht bevat­ten gere­geld pos­ten die betrek­king heb­ben op der­ge­lijke zegels. Zo ont­ving in 1682 de stem­pel­snij­der Jaco­bus van Bue­ren over ‘t snij­den van ver­scheyde groote stem­pels off zegels, om dae­r­mede te druc­ken en slaen de zegels off stae­len tot de lae­c­kens die yder naer sijn soort alhier door de stael­mees­ters aen de lakens gehan­gen wer­den. Het betrof een bedrag van £ 36. Der­ge­lijke uit­ga­ven voor stem­pels voor Gorin­chemse laken­ze­gels zijn nog niet aan het licht geko­men. Al eer­der kwa­men in Gorin­chem bij arche­o­lo­gi­sche opgra­vin­gen loden laken­ze­gels te voor­schijn, maar die waren veel klei­ner van for­maat en wel­licht bestemd voor een min­dere kwa­li­teit dan dub­bel staal.

(A.J. Busch in Oud-Gor­cum Varia ; jaar­gang 21 ; num­mer 58 ; 2004 ; p. 111 – 113. Raad­pleeg voor de bron­ver­wij­zing het oor­spron­ke­lijke artikel)