Dalemwal, Bastion IX (2002)

De onder­zoeks­lo­ca­tie met de bei­de proef­sleu­ven op de voorgrond

Op 28 okto­ber 2002 is door de gemeen­te­arche­o­loog Pie­ter Floo­re met assis­ten­tie van Jeroen Vaars van Hol­lan­dia Arche­o­lo­gen, een arche­o­lo­gi­sche waar­ne­ming ver­richt op her ter­rein van Bas­ti­on IX aan de Dalem­wal. Deze wal vormt samen met de Dalem­poort een onder­deel van de in de jaren tach­tig van de 16^e eeuw als ant­woord op de Spaan­se drei­ging aan­ge­leg­de ves­ting van Gorinchem. 

Omstreeks 1600 was de ves­ting Gorin­chem geheel. aan­ge­past aan de eisen van de toen­ma­li­ge oor­log­voe­ring en vorm­de het samen met Loe­ve­s­tein en Woud­ri­chem een belang­rij­ke ves­ting­drie­hoek voor de ver­de­di­ging van Hol­land. De ves­ting bleef in gebruik tot in her begin van de 20^e eeuw, tot ver­an­de­rin­gen in de wij­ze van oor­log­voe­ring en defen­sie een ein­de aan de eeu­wen­ou­de mili­tai­re bete­ke­nis maak­ten van ves­ting­ste­den als Gorinchem.

Kruithuis

De cen­tra­le vraag­stel­ling van her arche­o­lo­gi­sche onder­zoek op het ter­rein van Bas­ti­on IX was in hoe­ver­re de res­ten van het kruit­huis zoals dat op de kaart van Blaeu uit cir­ca 1640 te zien is bewaard waren geble­ven en of er moge­lijk ook nog ande­re (onbe­ken­de) res­tan­ten van gebou­wen uit deze peri­o­de aan­we­zig zijn. Met name res­tan­ten van gebou­wen uit de 19^e eeuw kon­den hier ver­wacht wor­den. Zo is er aan de zuid­zij­de van her bas­ti­on bij­voor­beeld in 1864 een kruit­la­bo­ra­to­ri­um gebouwd. De aan­we­zi­ge arche­o­lo­gi­sche res­ten zou­den door de geplan­de nieuw­bouw ver­nie­tigd wor­den, wat een arche­o­lo­gisch onder­zoek nood­za­ke­lijk maakte.

Detail stads­plat­te­grond Gorin­chem door Joan Blaeu (1649), rechts Bas­ti­on IX

Onderzoek

De waar­ne­ming richt­te zich op twee sleu­ven die op het ter­rein van een ver­dwe­nen ver­e­ni­gings­ge­bouw gegra­ven waren. Elke sleuf had een leng­te van cir­ca 40 meter en een breed­te van 1.25 meter. Direct onder de 30 tot 40 cen­ti­me­ter dik­ke boven­laag werd de licht­brui­ne klei van het wal­li­chaam aangetroffen.

De klei was schoon en hier en daar waren schel­pen van zoet­wa­ter­mos­sels aan­we­zig. Een zelf­de klei­pak­ket was al bij eer­der onder­zoek ook op Bas­ti­on V en Bas­ti­on VIII aan­ge­trof­fen en onder­zocht en heeft een dik­te van enke­le meters. Deze klei is ver­moe­de­lijk afkom­stig uit het gebied met scho­ne klei­a­fzet­tin­gen direct langs de Mer­we­de. Uit de top van de klei wer­den een klei­pijp­je, drie pij­pen­steel­tjes, vier frag­men­ten rood­bak­kend aar­de­werk en een stuk­je faïen­ce ver­za­meld. Het pijp­je dateert tus­sen 1660 en 1690, het ove­ri­ge vondst­ma­te­ri­aal kan geplaatst wor­den in het laat­ste kwart van de 17^de eeuw. Dit wijst er op dat de wal­len in deze peri­o­de zijn opge­hoogd en de wal­len uit de jaren tach­tig van de 16^de eeuw dus lager geweest moe­ten zijn.

De onder­zoe­k­lo­ka­tie met de bei­de werk­put­ten. In oran­je het ver­dwe­nen verenigingsgebouw

De in de klei­laag zicht­ba­re spo­ren beston­den uit kui­len, paal­kui­len – vaak met de paal­res­ten er nog in – en uit­braak­sleu­ven, ont­staan bij de sloop van muur­werk. In werk­put 2 is een lan­ge noord – zuid lopen­de muur aan­ge­trof­fen die waar­schijn­lijk deel heeft uit­ge­maakt van het recen­te­lijk gesloop­te gebouw van de muziek­ver­e­ni­ging. Ook het in werk­put 1 gecon­sta­teer­de oost – west geo­ri­ën­teer­de muur­tje moet ver­moe­de­lijk hier­aan wor­den toe­ge­schre­ven. De ove­ri­ge gevon­den spo­ren kun­nen in de 19^de en/of 20ste eeuw geplaatst wor­den, een groot deel zal samen­han­gen met de bouw en sloop van het ver­e­ni­gings­ge­bouw. Bij de bouw hier­van is, zoals nu nog zicht­baar is aan de zo ont­sta­ne steil­kant van het wal­li­chaam, zo’n ander­hal­ve meter klei van de wal afge­scho­ven. Met deze afgra­ving en ver­vol­gens de bouw en sloop van het ver­e­ni­gings­ge­bouw zijn de res­ten van het kruit­huis­je even­als ande­re arche­o­lo­gi­sche spo­ren vol­le­dig verdwenen.

Conclusie

Uit het onder­zoek is dui­de­lijk gewor­den dat door de afgra­ving van een deel van het wal­li­chaam en ver­vol­gens de bouw en sloop van het ver­e­ni­gings­ge­bouw de moge­lij­ke res­ten van het 17^de eeuw­se kruit­huis­je en even­tu­e­le ande­re arche­o­lo­gi­sche spo­ren zijn verdwenen.