Wijdschild, kasteel van de heren van Arkel (1996)

Op 19 augustus 1996 vond de Gorcumse amateurarcheoloog Ton Wijkamp bij toeval een aantal potscherven aan de rivierzijde van de Dalemsedijk in het Wijdschild, direct ten oosten van de Gorcumse binnenstad. 

De scherven werden in verband gebracht met het 13de eeuwse kasteel van de heren van Arkel, een bouwwerk destijds zo imposant dat het door tijdgenoten de 'Keizerlijke Burcht van de Arkels' werd genoemd.

Het opgravingsterrein naast de Dalemsedijk te Gorinchem in 1996

Het aardewerk kwam te voorschijn tijdens de ontgronding die het polderdistrict Tieler- en Culemborgerwaarden uitvoerde in het kader van de verbetering van de Waal- en Lekdijk. De locatie werd op dat ogenblik geschikt gemaakt als natuurgebied.

Omdat het terrein niet aangemerkt stond op de monumentenkaart van de provincie Zuid-Holland, was geen rekening gehouden met archeologische begeleiding van de werkzaamheden. Toch had men hier het één en ander kunnen verwachten. Reeds in 1815 trof men tijdens dijkwerkzaamheden dikke muurresten, kogels en aardewerk even buiten de vestinggracht.1A.J. van der Aa
Wijdschild (Het), in: Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden; deel 12; Gorinchem; 1848; p. 403. Met de bouw van huizen op de Kasteelplaats in 1976-1977 werden behalve muurresten, ook stenen kogels en zelfs een doopvont gevonden. Helaas werd hier toen te laat aandacht aan geschonken. Het merendeel van de vondsten verdween in onbekende particuliere handen.

Proto-steengoed drinkkannetjes uit het Rijnland, circa 1275-1325.

De vondst van de heer Wijkamp was voldoende aanleiding om nader onderzoek in te stellen. Met behulp van een graafmachine werd het ontgronde deel van het terrein schoon getrokken waardoor duidelijk zichtbare sporen en metselwerk tevoorschijn kwamen. De kwaliteit van de grondsporen was zo goed, dat in overleg met het polderdistrict besloten werd om de bestemming van de vindplaats te wijzigen en maatregelen te treffen om deze unieke vindplaats te beschermen.

Tekening funderingen gevonden in 1815

Vondsten

De blootgelegde sporen zijn getekend Ook werden vondsten verzameld die bij het schaven en schoonmaken van het metselwerk te voorschijn kwamen. Het merendeel van het aardewerk bestond uit 14de eeuwse drinkkannen en -schaaltjes uit Siegburg en omgeving. Het oudste (proto) steengoed is globaal dateerbaar tussen 1275 en 1325.  Bijzonder is de vondst van tegelfragmenten van twee zeer luxueuze 14de eeuwse kachelovens die de privévertrekken van een geriefelijke warmte hebben voorzien.2R. den Oude-De Wolf en H. Vrielink
Ofenkacheln in den Niederlanden-Neue Untersuchungen in: Blick nach Westen, Keramik in Baden und im Elsass; 45. Internationales Symposium Keramikforschung Badisches-Landesmuseum Karlsruhe 25.-28.9 2012; S. 290-303. Vloeren waren betegeld met kleine geglazuurde plavuizen zoals die ook uit andere Hollandse kastelen en kerken rond 1300 bekend zijn.3Roefstra, J.
Vloeren en vloertegels in de voormalige abdijkerk van Egmond, in: E.H.P. Cordfunke (red.), De Abdij van Egmond: archeologie en duizend jaar geschiedenis, met bijdragen van E. den Hartog, G.R. Maat en J. Roefstra, Zutphen; 2010, p. 130-143. Grijs- en roodbakkend gebruiksaardewerk werd sporadisch gevonden.

Militaire functie

De metaalvondsten bestonden vooral uit diverse typen pijlpunten. Ook werd deel van de kraag van een maliënkolder ontdekt. Vondsten die de militaire functie van het complex onderstrepen. In dezelfde categorie van wapenvondsten kunnen nog drie stenen buskogels van verschillende kalibers genoemd worden. De kogels lagen verspreid over het terrein. Al in 1815 werden kogels gevonden en ook tijdens de bouw van de huizen op de Kasteelplaats. Zowel pijlen als kogels verwijzen naar de zware belegering in 1412.

Stenen buskogel bij de burcht van de Arkels in het Wijdschild te Gorinchem

Op het terrein werden twee munten aangetroffen: een Vlaamse zilveren dubbele groot (botdrager) van Philips de Stoute (emissie 1389) en een halve goudgulden op naam van de Keulse aartsbisschop Frederik II van Saarwerden (1371-1404), geslagen in Bonn.4W.J. Boudestein
Muntslag en muntvondsten in het Gorcumse Wijdschild, de muntslag van Jan IV van Arkel (1327-1360) en de numismatische vondsten bij het archeologisch onderzoek naar de restanten van het kasteel van de heren van Arkel in het Wijdschild te Gorinchem in augustus 1996; Gorinchem; 2011
Download (3 MB)

Aan de hand van loodstrips kunnen we stellen dat er minstens één gebouw een glas-in-lood raam had. Een zelfde voorzichtige conclusie kunnen we trekken voor de gevonden dakleien.

Het metselwerk bestond uit moppen van circa 7 x 14 x 28 centimeter. Het merendeel van de sporen bestond echter uit rechthoekige funderingsgaten zonder steen- of baksteenpuin. Mogelijk behoorden deze sporen bij houten gebouwen.

Sporen lastig te interpreteren

De gehele vindplaats bestond uit een rechthoekige structuur (een gracht) die een groot binnenterrein ontsloot. De breedte van de gracht kon niet vastgesteld worden doordat ze afgedekt werd door een rijpad en grondstort. Aan de westkant lijkt de gracht een breedte van circa 10-13 m. te hebben. Het binnenterrein heeft een afmeting van circa 36 x 36 meter. Helaas is de noordzijde van dit binnenterrein afgedekt door het dijklichaam van de Dalemsedijk, waardoor deze afmetingen niet met zekerheid vastgesteld konden worden. Doordat er geen opgraving werd uitgevoerd blijft de interpretatie van de sporen zeer lastig.

De vondsten uit 1996 en uit 1815 (oranje)

Luchtfoto's

Tussen 1933 en 2020 is het gebied meerdere keren gefotografeerd.

1884

Gorinchem is de Arkelstad, maar het stadswapen dat ontleend is aan het wapenschild van de heren van Arkel is tegenwoordig nog het enige dat direct herinnert aan deze roemruchte middeleeuwse familie.

De relatie tussen Gorinchem en de Arkels stamt al uit de dertiende eeuw en de groei van de middeleeuwse stad is rechtstreeks te danken aan de invloed die deze familie op Gorinchem uitoefende. Toch waren tot voor kort de daadwerkelijke sporen van de Arkels binnen de gemeente moeilijk te vinden. Zelfs hun slot dat door tijdgenoten een "Keizerlijke Burcht" werd genoemd is verdwenen.

Grafmonument van de Arkels in de Grote Kerk na opgraving (1916)

De Arkels stammen in de twaalfde eeuw uit de omgeving van Leerdam waar ze bij het riviertje de Lede een gebied in leen hadden gekregen van de bisschop van Utrecht. Omstreeks 1265/1267 krijgen zij Gorinchem in bezit.5M.J. Waale
Het Arkelse kasteel in het Wijdschild bij Gorinchem; in: 'Oud-Gorcum Varia' no.19; Gorinchem; 1990. p. 137.
Download (10 MB) De adellijke familie is op dat moment al zeer vermogend en weet haar rijkdom tijdens de veertiende eeuw sterk te vergroten.

Rond 1400 waren de Arkels op het hoogtepunt van hun macht. Ze hielden er een eigen hof op na en doordat het grootste deel van hun land op de grens lag van Gelre, Holland en het bisdom Utrecht wisten zij hun invloed uit te oefenen op de handelsvaart op de Lek en de Merwede. Het spreekt voor zich dat zij aan het Hollandse hof een voorname en invloedrijke plaats bekleedden. Jan V van Arkel beschikte tijdens zijn aanwezigheid aan het grafelijke hof in Den Haag behalve over kasteel Binckhorst (1394), ook over een huis aan het Lange Voorhout (1393).6E. Jacobs, V.L.C. Kersing (red.) & M.M.A. van Veen
Middeleeuwse bewoners aan het Voorhout: de Van Arkels, in: Tussen koor en controle, Opgravingen op het terrein van de Algemene Rekenkamer aan het Lange Voorhout; VOM-reeks 1996-3; Den Haag; 1996; p. 9.
Download (20 MB)

Bezit van de Arkels rond Gorinchem

De gunstige ligging van het Wijdschild aan de mond van de Linge bij de Merwede op de grens van Holland en Gelre zal de belangrijkste reden zijn geweest voor het besluit van Jan II van Arkel om een burcht te bouwen op de oostelijke oever van de Linge. Uit historische bronnen komen we over de bouw van het kasteel niet veel te weten. In 1290 draagt Jan II van Arkel zijn burcht op aan graaf Floris V van Holland waarmee hij zijn loyaliteit en onderhorigheid betuigt aan het grafelijke hof.7Bruch, H. (1940)
Middeleeuwsche Rechtsbronnen van Gorinchem. Werken der Vereeniging tot Uitgaaf der Bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht, 3. reeks, no. 8, Utrecht, p. 13-14.
PDF (34 MB) Op basis van de archeologische vondsten kunnen we tot dusver concluderen dat ergens in het laatste kwart van de dertiende eeuw begonnen wordt met de bouw van het kasteel. Wanneer het gebouw voltooid werd, is evenmin duidelijk; de toewijding aan de graaf in 1290 hoeft alleen maar aan te geven dat men begonnen was met de bouw of zelfs dat alleen maar de plannen gereed waren.

Geen afbeeldingen bekend

Helaas zijn van de burcht geen bekende afbeeldingen overgeleverd en ook de beschrijvingen uit de tijd dat het gebouw in gebruik was zijn uiterst summier. Uit de beschrijving door Abraham Kemp8 Kemp, A. (1656)
Leven der Doorluchtige Heeren van Arkel ende Jaar-Beschrijving der Stad Gorinchem. Heerlijkheyd ende lande van Arkel onder desselfs heeren, ook onder de graven van Holland tot in den jare 1500, Gorinchem, p. 37-38.
PDF (28 MB)kunnen we opmaken dat het complex bestond uit een  voor-, midden- en hoofdburcht. De laatste, het "Hoge Huis" , was omgeven door een stenen muur met zeven torens. Het bevatte drie kamers, een lange brede zaal zaal en een kapel waar de familie de dienst bijwoonde. Onder het gebouw waren gewelven gebouwd. Het middenhof was eveneens omgeven door een stenen muur met vier torens en een gracht. De voorburcht was bereikbaar via een groot poortgebouw. Hier waren de dienstverblijven, een kerk met een koor, een rosmolen, voorraadschuren en een hooiberg. Ook de voorburcht had een eigen gracht en was ommuurd met een stenen muur met meerdere torens. Bij de voorburchtpoort bevond zich een bolwerk waaromheen een 33 meter lange gracht gegraven was met een breedte van 7,40 m. en een diepte van 3,70 m. Van de voorburcht weten we verder dat zij regelmatig onder water kwam te staan wat betekent dat deze in het lage deel bij de rivier moet hebben gelegen. Veel meer komen we over deze 'keizerlijke burcht' helaas niet te weten.

Puin en muuranker van neergehaalde muren.

Sloop

In 1412 werd het kasteel ontmanteld. Na een jarenlange machtsstrijd ging Gorinchem over in handen van de Hollandse graven. De burcht die het symbool was van de macht van de Arkels moest eraan geloven. Met het sloopmateriaal werd een nieuw kasteel binnen de muren van de middeleeuwse stad opgetrokken. Willem van Beieren bouwde zijn nieuwe versterking aan de zuidzijde van de stad. Dit kasteel kan beschouwd worden als de voorganger van de latere Blauwe Toren, het kasteel van Karel de Stoute.