Klas­sieke hel­den van­ach­ter oud behang in de Burgstraat

In 1881 werd in het pand Burgstraat 33 in Gorinchem, tegenover het huis met de renaissance gevel 't Coemt al van God (1563), een opmerkelijke ontdekking gedaan. Tijdens werkzaamheden kwamen onverwacht twee klassieke helden tevoorschijn, verborgen achter het oude behang. Wat bleek? Twee bijzondere tegeltableaus met afbeeldingen van de Carthaagse krijgsheer Hannibal en zijn Romeinse opponent Scipio, waren eeuwenlang verborgen gebleven.

Landelijk nieuws

Het huis werd destijds bewoond door huisschilder Abraham Johannes Bollee. Hij besefte direct de waarde van de kunstwerken. De vondst haalde de landelijke kranten. Volgens één van de berichten bestonden de tableaus uit ongeveer zestig tegels en waren ze elk circa 1,30 meter hoog. Op de achterkant van enkele tegels stonden de initialen "R.V.R." en het jaartal 1563. Volgens de berichten was de vondst 'te bewonderen voor liefhebbers van oudheden'. 1Onder andere in De Standaard d.d. 6-4-1881 (p. 2) en het Algemeen Handelsblad d.d. 7-4-1881.

Hannibal en Scipio

Splitsing

Oorspronkelijk waren Burgstraat 31 en 33 één huis, gebouwd omstreeks 1560. Waarschijnlijk had 33 een trapgevel. De eerst bekende bewoners zijn Jan Blommert en zijn vrouw Lijntgen Heymans. Omstreeks 1620 overleed Lijntgen en de erfgenamen verkochten het huis in twee gedeelten. De stadstimmerman Gerrit Jansz Dudijn kocht het rechterdeel (33) en Frans Aertsz de Poirter, timmerman en schoonzoon van de overledene, het linkerdeel (31). Tussen beide heren ontstond een langdurig geschil over afwatering. Uiteindelijk volgde een schikking en werd voor gezamenlijke rekening een scheidingsmuur opgetrokken.2Dat het ging om een langdurig geschil blijkt uit RAG, Rechterlijk Archief Gorinchem (RA) inv.nr. 141. De arbiters gingen op 8 april 1621 aan het werk, maar de akte passeerde pas op 12 jan. 1623

Burgstraat 29-31-31A-33.

Beide huizen zijn rijksmonumenten. Volgens de beschrijving in het Monumentenregister is in Burgstraat 33 sprake van: “sporen van een grote schouw met brede boezem tegen de linkerwand op de verdieping”. 3Zie verder de monumentnummers 511389 (Burgstraat 31) en 511388 ( Burgstraat 33) in het Rijksmonumentenregister. Waarschijnlijk zaten de tableaus op de achterwand van die schouw, aan weerszijden van de rookbaan. De schouw zal gemaakt zijn door Gerrit Jansz Dudijn, zodat we de tegeltableaus voorzichtig kunnen dateren op ±1620 tot ±1625.4RAG, Rechterlijk Archief Gorinchem, inv.nr. 436 p. 113 d.d. 3-2-1620.

Hannibal en Scipio

Het conflict tussen Hannibal Barkas en Scipio Africanus speelde tijdens de Tweede Punische Oorlog (218-201 v.Chr.). Hannibal leidde zijn leger met 37 oorlogsolifanten vanuit Spanje over de Alpen richting Rome. Ondanks grote verliezen van de Romeinse legers werd Rome zelf niet ingenomen. Scipio organiseerde een succesvolle tegenaanval, die culmineerde in de beslissende Slag bij Zama in 202 v.Chr. Hier behaalde Scipio de overwinning die Carthago als macht op het wereldtoneel uitschakelde. Deze historische rivaliteit is uitgebreid beschreven door de Griekse geschiedschrijver Polybius 5Historiai zie ook: The Histories (Engelse vertaling op LacusCurtius) en na hem door de Romein Titus Livius. 6Ab urbe condita (Vanaf de Stichting van de Stad) Eeuwenlang bleef dit verhaal een bron van inspiratie voor kunstenaars en ambachtslieden.

Hannibal en Scipio ontmoeten elkaar en spreken hun wederzijdse bewondering uit. 7 Shuckburgh, E.S. (1889)
Meeting of Hannibal and Scipio, The Histories of Polybius 15:6, Perseus Digital Library,
http://data.perseus.org/citations/urn:cts:greekLit:tlg0543.tlg001.perseus-eng1:15.6
(Geraadpleegd oktober 2024)

De tableaus belichten niet alleen de historische gebeurtenissen, maar ook tijdloze thema’s als doorzettingsvermogen, strategie en menselijk drama. Hannibal, de briljante Carthaagse generaal, werd gezien als de belichaming van durf en vastberadenheid terwijl Scipio stond voor diplomatieke scherpte en militaire genialiteit.

Conflict met Spanje

Tijdens de eerste helft van de 17de eeuw, midden in de Tachtigjarige Oorlog, waren tegeltableaus met afbeeldingen van klassieke legeraanvoerders, bijbelse personen en voorstellingen als Geloof, Hoop en Liefde8Het Gorcums Museum bezit een collectie tegels uit tableaus met Geloof en Liefde. Berge, J.H. van den (2002)
Tegeltableaus van Geloof en Liefde in Gorinchem. In: Oud Gorcum Varia 2002-3, jrg. 19 nr. 53, p. 172-190.
PDF (13 MB) gewild bij de meer ontwikkelde, rijkere bevolking.

Het Rijksmuseum heeft twee haardachterwandtableaus met de dan actuele legeraanvoerders, Frederik Hendrik9Federik Hendrik werd op haardachterwandtableaus ook wel met zijn vrouw Amalia van Solms als pendant afgebeeld, en Prins Maurits, afgebeeld naar portretten door Michiel van Mierevelt.10Collectie Rijksmuseum Amsterdam, objectnummers BK-1955-366-A en BK-1955-366-B

Haardachterwandtableaus met Prins Maurits en Frederik Hendrik (1619).
Wandtegels met krijgslieden (± 1615- ± 1640)

Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst

Na de vondst bleek het mogelijk de tegels onbeschadigd van de muur te halen. De tableaus werden aangekocht door het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst in Den Haag. Directeur David van der Kellen schreef 27 augustus 1881 zijn minister over verschillende aankopen. Zo had hij voor 175 gulden bij de heer Schouten in Leiden aangekocht: 'twee schilderijen van Delftsche tegels, voorstellende Hannibal en Scipio.' 11Noord-Hollands Archief, toegangsnr. 476 Archief van het Rijksmuseum en rechtsvoorgangers te Amsterdam, inv.nr. 965, nr. 157 d.d. 27-8-1881. De aankoop werd bevestigd in het verslag over dat jaar:  'twee schilderijen in tegels. Blauw. Hannibal en Scipio. Elk 33 stuks.12Dit aantal verschilt met het huidige aantal (elk 36 stuks). Mogelijk zijn de onderste zes tegels met de cartouches in eerste instantie op de muur achtergebleven en pas later toegevoegd. Bij het inmetselen van wandtegels volgt de vochtige specie de zwaartekracht. Daarom zijn tegels uit de onderste rijen vaak het lastigst te verwijderen (vriendelijke mededeling Herbert van den Berge).   Hoogte 1.415, breedte 0.415.'13Noord-Hollands Archief, toegangsnr. 476 Archief van het Rijksmuseum en rechtsvoorgangers te Amsterdam, inv.nr. 1012.

Het nieuwe Rijksmuseumgebouw (ca. 1887-ca. 1890)

Rijksmuseum en de Wereldtentoonstelling van 1883

Van der Kellen bereidde zich voor op de verhuizing van de collectie naar Amsterdam. In het pas gereedgekomen grote Rijksmuseumgebouw moest hij een aantal zalen inrichten. Vandaar dat hij de collectie uitbreidde met nieuwe aanwinsten.

Voordat het gebouw in 1887 officieel geopend werd, waren de tableaus al in 1883 te zien op een tentoonstelling over oude kunst. Zij flankeerden de ingang van een zaal met keramiek die aansloot op de Wereldtentoonstelling op het Museumplein.14Het Nieuws van den Dag, 28-9-1883, 2e blad, p. 5.Dirk Baalman (1983), De wereldtentoonstelling van 1883 in Amsterdam, in Kunstlicht 1983, p. 5-11.

De Wereldtentoonstelling van 1883 op het Museumplein.

Hollandse haard

Rond 1918 waren de tableaus te bewonderen als onderdeel van een Hollandse haard. Die bestond uit een schouw, gedragen door twee pilasters met Adam en Eva. In het midden een rookbaan van haardstenen met afbeeldingen van Susanna en de oudsten. Daartegenaan stond een gietijzeren haardplaat met het wapen van Filips II (1592). De schoorsteenfries met wapenschilden kwam uit het Maarten van Rossumhuis in Zaltbommel. Boven de haard hing een anoniem schilderij van een welvarende calvinistische familie aan tafel uit 1627. 15Rijksmuseum, cat.nrs. RP-F-00-8581, BK-NM-1412, BK-NM-191, BK-KOG-748 en SK-A-4469. K. Sluyterman (1918), Huisraad en binnenhuis in Nederland in vroeger eeuwen, Den Haag, p. 53-54 en 57.

Reconstructie van een haard met de beide tableaus in het Rijksmuseum (foto 1918)

Wat ging er mis?

In het Rijksmuseum ging van alles mis met de tableaus. Zowel op de afbeelding van de haard uit 1918 (boven)  als op recente foto's is te zien dat enkele tegels meerdere keren zijn gedraaid of verwisseld.

Links de beide tableaus in de huidige vorm.
Rechts de afbeeldingen zoals zij oorspronkelijk bedoeld waren.

Rotterdamse tegels

De tableaus zijn tussen ± 1615 en ± 1640 geproduceerd door een Rotterdamse tegelbakkerij. Meerdere vondsten uit Rotterdam zijn het bewijs dat hier op grote schaal vergelijkbare tableaus zijn gemaakt.
De depotcollectie van het Museum Rotterdam bevat een aantal tegels die onderdeel waren van tableaus met Scipio of Hannibal. Naast onderdelen van het harnas, helm of het lichaam zijn er ook twee tegels waarop staat SCHIPEION, een tegel met HA, een tegel met HANI en qua datering interessant een tegel met HANIBAL/1630 en twee tegels waarbij op de eerste staat 16 HANI en op de andere 46 BAL 16Museum Rotterdam, inventarisnummers: 5261, 5262, 5270, 12266, 12271, 12280, 12520, 12540, 12208, 12268, 12278, 12540, 12541, 12602 en 12721.

Tegels uit haardachterwandtableaus met Hannibal en Scipio in de collectie van Museum Rotterdam.

Daarnaast is er een tegeltableau afkomstig uit een pand aan de noordzijde van de Nieuwehaven waarop Hannibal met gepluimde helm is afgebeeld.17Museum Rotterdam, inventarisnummer 5032. Hierbij is mogelijk de onderkant met het cartouche verloren gegaan.

In de B&W kamer van het stadhuis in Middelburg zitten aan weerszijden in de haard tegeltableaus met SCHIPION en HANIBAL in de cartouches.18De tegels zijn gered uit het puin na het bombardement op Middelburg in 1940 Op de Gorcumse tableaus staat HANNIBAL en SCIPIO.

Haardachterwandtableaus met Scipio en Hannibal in het stadhuis van Middelburg.

Als laatste...

Gesjoemel?

Het Algemeen Handelsblad schreef in 1881, dat op de achterkant van twee tegels de letters R.V.R. en 1563 te lezen was. Dit is nogal merkwaardig. Tableautegels zijn meestal op de achterkant van een uniek kenmerk voorzien. Op elke tegel één letter met een oplopende individuele nummering. In dit geval zou er dus A 1 t/m A36 en B1 t/m B36 op kunnen staan. Het was bedoeld als aanwijzing voor de metselaar die de tegels immers in de juiste volgorde op de muur moest plaatsen. 19Berge, J.H. van den (2001)
Haardachterwandtableaus uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Deel II. In: Tegel 29, p. 8-20.
PDF (3 MB)

Ook het jaartal 1563 roept vragen op. Dit kan natuurlijk verwijzen naar het bouwjaar van het pand, maar is toevallig ook het jaartal op de gevelsteen van het tegenoverliggende huis "'t Coemt al van God". De tableaus worden gedateerd tussen ±1615 en ±1640  en dus ver na 1563. Misschien heeft iemand de tekst bewust op de tegels gezet om de vondst nog interessanter te maken dan hij al was?20Vriendelijke suggestie door Herbert van den Berge

Tegeltableau "In de 3 Blompotten", collectie Victoria & Albertmuseum, Londen, C.475-1923.

Verdwenen erfgoed

De beide tableaus zijn slechts één voorbeeld van Gorcumse erfgoed dat in de loop van de afgelopen 150 jaar uit de stad verdween. Meestal omdat het plaatselijk ontbrak aan professionele kennis, maar vooral ook door gebrek aan belangstelling en visie bij het gemeentelijk bestuur.

Wandtegels worden enkel incidenteel gevonden tijdens verbouwingen of opgravingen. Uit een inventarisatie door tegelspecialist Herbert van den Berge21
Berge, J.H. van den, R.F. van Dijk, A. van der Meulen, H. van der Meulen, S. Ostkamp & P. Smeele (2003)
In Gorcum gebakken. Aardewerk, kleipijpen en wandtegels, Gorinchem.
WorldCat | PDF (7 MB) in 2002, bleek dat in Gorinchem nog nauwelijks locaties voorkomen waar tegels in hun oorspronkelijke setting behouden zijn gebleven.

Gelukkig zijn in het verleden een aantal bijzondere vondsten in openbare collecties terechtgekomen. Een goed voorbeeld is het unieke tegeltableau "De 3 Blompotten" , afkomstig uit de gevel van het huis dat zijn naam gaf aan de Bloempotsteeg. De tegels kwamen in de jaren zestig in bezit van een antiquair die ze voor 250 gulden doorverkocht aan het Victoria and Albertmuseum in Londen (accession number C.475-1923) . 22Bode, A. (2021)
In de 3 blompotten - Gorinchem, Streekgeschiedenis Alblasserwaard
https://geschiedenisalblasserwaard.wordpress.com/2021/11/25/in-de-3-blompotten-gorinchem/
(Geraadpleegd op 29 december 2024)

Gorcumse tegels met spelende cupidootjes (ca. 1650-1675) uit de kelder van Langendijk 1
klik op de thumbnails voor grotere weergave.

Het gemeentelijk depot heeft enkele honderden wandtegels in de collectie. Het merendeel is gevonden tijdens verbouwingen of restauraties,  waaronder tegels afkomstig uit Langendijk 1 (2019), Gasthuisstraat 33 en Burgstraat 7 (1997).

Thema voor een tentoonstelling?

Hannibal en Scipio worden tegenwoordig niet meer tentoongesteld. Zij zijn opgenomen in de depotcolletie van het Rijksmuseum en enkel te zien op de collectiesite Rijksstudio, objectnummers BK-NM-5290 en BK-NM-5291. Misschien is het een idee dat het Gorcums Museum de beide krijgsheren tijdelijk in bruikleen vraagt voor een kleine tentoonstelling? Misschien dan meteen samen met andere bijzondere tegelvondsten, zoals het tableau in het V&A?

Arie Saakes, Aron de Vries en Martin Veen (2024)