Pel­grims­in­signe

Beschrijving

Dit spie­gel­tje is in 2011 gevon­den tij­dens de opgra­ving aan de Arkel­straat (Blue­band­huis). Het is een pel­grims­in­signe, door een bede­vaart­gan­ger in de 15^de-eeuw mee­ge­bracht uit Aken.

De spie­gel is opge­bouwd uit een schijfje hout met aan één zijde een ver­die­ping waarin een stukje glas is gelegd. Het glas is aan twee zij­den afge­rond en aan het hout beves­tigd door een (oor­spron­ke­lijk deco­ra­tieve?) rand van een gips­ach­tig mate­ri­aal, die in de oor­spron­ke­lijke staat de rand van het glas moet heb­ben bedekt. Een ver­ge­lijk­baar gecon­stru­eerde spie­gel is in het Utrechtse kar­tui­zerk­loos­ter Nieuw­licht gevon­den. 1Hoog­en­dijk, T. et al. (2013)
Kar­tui­zerk­loos­ter Nieuw­licht : de arche­o­lo­gie van een Utrechts kloos­ter, Hol­lan­dia reeks 357, Zaan­dijk, p. 187 – 191.

Aan de andere kant is een plaatje tin aan­ge­bracht, met in reliëf een voor­stel­ling van twee figu­ren die de tunica van Maria omhoog hou­den. Boven de tunica hangt een rozet. De ran­den van het tin­nen plaatje zijn om de zij­kant van het hou­ten schijfje heen gevouwen.

Karel de Grote als stich­ter van de stad Aken. Een engel op de stads­poort toont het hemd van Maria.

Bede­vaart naar Aken

De afbeel­ding is ken­mer­kend voor pel­grims­in­sig­nes uit Aken, waar de tunica het onder­kleed dat Maria droeg tij­dens het baren van Jezus één van de belang­rijk­ste reli­kwieën was die in de dom­kerk wer­den bewaard. Hoe­wel er aan­wij­zin­gen zijn voor bede­vaarts­toch­ten naar Aken in de Karo­lin­gi­sche peri­ode. 2Aspe­ren, H. van (2013)
Annun­ci­a­tion and Dedi­ca­tion on Aachen Pil­grim Bad­ges. Notes on the Early Badge Pro­duc­tion in Aachen and Some New Attri­bu­ti­ons. in : Per­e­gri­na­ti­ons Jour­nal of Medie­val Art and Archi­tec­ture Vol. 4, 2, p. 215. 3Schif­fers, H. (1951)
Karls des Gros­sen Reli­qui­en­schatz und die Anfänge der Aachen­fahrt, Veröffentlichungen des Bischöflichen Diözesanarchivs Aachen, Bd. 10, Aachen, p. 9. kwa­men de pel­grims­toch­ten in de late mid­del­eeu­wen opgang na de (her) ont­dek­king van vier belang­rijke reli­kwieën in een Karo­lin­gi­sche reliek­hou­der in 1239.

De stroom pel­grims nam der­mate in omvang toe, dat men vanaf 1322 de voor­wer­pen aan de bui­ten­zijde van de dom­kerk ten­toon­stelde. Insig­nes die het tonen van de tunica als onder­werp zijn waar­schijn­lijk na dit jaar gepro­du­ceerd. De toe­ge­no­men popu­la­ri­teit had ook als gevolg dat de pel­grims niet alle­maal meer in staat waren om de relie­ken aan te raken. De makers van pel­grims­in­sig­nes speel­den hierop in door spie­gel­in­sig­nes te maken. Door de reflec­tie van het reliek op te van­gen in de spie­gel had de pel­grim het hei­lige voor­werp indi­rect ‘aan­ge­raakt’. Soms ging het mis en was er zo’n drukte in de stra­ten van Aken dat er slacht­of­fers vie­len in de menigte. In 1440 vie­len doden en gewon­den door instor­ting van de daken van pan­den rondom de dom waarop men zich gewaagd had voor een beter uit­zicht op de processie.

Het tonen van de tunica in 1622 en 1994.

Mas­sa­pro­duc­tie

Het maken van pel­grims­in­sig­nes kon een lucra­tieve bezig­heid zijn, met de vele tien­dui­zen­den pel­grims die Aken elk jaar bezoch­ten. De meeste insig­nes wer­den ver­vaar­digd door ambachts­lie­den die ook spie­gels maak­ten. Maar na 1347, toen de pel­grims­toch­ten nog maar eens in de zeven jaar wer­den geor­ga­ni­seerd, werd het voor ieder­een toe­ge­staan om gedu­rende de maan­den van ver­e­ring insig­nes te pro­du­ce­ren. 4Her­bers, K. & H. Kühne (2013)
Pil­ger­zei­chen – “Pil­ger­straßen”, Jako­bus-Stu­dien 20, Tübingen, p. 12. De makers zoch­ten naar een methode om zoveel moge­lijk insig­nes tegen een lage kost­prijs te maken.

Het in Gorin­chem gevon­den insigne is hier moge­lijk een voor­beeld van. In tegen­stel­ling tot veel van de bekende Akense insig­nes, met open­ge­werkte decors en veel detail, is de voor­stel­ling op deze insigne vrij grof en sim­pel­weg in het plaatje tin gedrukt. Deze tech­niek wordt gebrui­ke­lijk vanaf ¹⁴⁵⁰⁄₁₄₆₀. 5Mede­de­ling H. van Aspe­ren. Een inte­res­sante anek­dote is dat Johan­nes Guten­berg zich rond 1440 bezig hield met het ont­wik­ke­len van een methode om goed­koop spie­gel­in­sig­nes te pro­du­ce­ren. Hij zou de opge­dane ken­nis later gebrui­ken om de boek­druk­kunst te ont­wik­ke­len. 6Mede­de­ling H. van Asperen

Ver­ge­lijk­bare vondsten

In de beschik­bare lite­ra­tuur is geen tweede insigne gevon­den die er pre­cies zo uit­ziet als het Gor­cumse exem­plaar. Het beste ver­ge­lijk­baar zijn de ronde insig­nes die moge­lijk op een spie­gel beves­tigd waren, zoals een insigne die in Mid­del­burg gevon­den is. 7 Beu­nin­gen, H.J.E., A.M. Kol­de­weij en D. Kic­ken (2001)
Hei­lig en pro­faan 2. 1200 Laat­mid­del­eeuwse insig­nes uit open­bare en par­ti­cu­liere col­lec­ties, Rot­ter­dam Papers 12, Cothen, p. 324. Objectnr. 06492 in de data­base Kunera (kunera​.nl)) In deze geval­len betreft het insig­nes met open­ge­werkte decors en is er van een even­tu­ele spie­gel niets bewaard geble­ven. Twee Bel­gi­sche insig­nes, uit Brugge en Ieper, ver­to­nen wél res­ten van glas op hout, ach­ter een opge­werkte tin­nen omlijs­ting. 8Beu­nin­gen, H.J.E., A.M. Kol­de­weij en D. Kic­ken (2001)
Hei­lig en pro­faan 2. 1200 Laat­mid­del­eeuwse insig­nes uit open­bare en par­ti­cu­liere col­lec­ties, Rot­ter­dam Papers 12, Cothen, p. 447. Object­nrs. 07148 en 17378 in de data­base Kunera (kunera​.nl) 9Beu­nin­gen, H.J.E. van, A.M. Kol­de­weij, D. Kic­ken en H. van Aspe­ren (2012)
Hei­lig en pro­faan 3. 1300 Laat­mid­del­eeuwse insig­nes uit open­bare en par­ti­cu­liere col­lec­ties, Rot­ter­dam Papers 13, Lang­broek, p. 377. In Raver­sijde is een ovale insigne gevon­den van lood/​tin (26×20×7,5 mm), met glas waar­ach­ter moge­lijk een spie­ge­lende folie heeft geze­ten. Op de rand staat een tekst die wijst op een Maria­ver­e­ring. 10Pie­ters, M., E. Cools, J. Kol­de­weij en A. Mor­tier (2002)
Mid­del­eeuwse en latere insig­nes en devo­ti­o­na­lia uit Ravers­zijde (gemeente Mid­del­kerke en stad Oos­tende, prov. West Vlaan­de­ren) in : Boe, G. de (red.), Arche­o­lo­gie in Vlaan­de­ren VI 1997/1998, Zelik, p. 284.

Tekst naar Tim Hoog­en­dijk (2015)