Ets­plaat

Beschrijving

Dit ets­plaatje is gevon­den tij­dens de opgra­ving naar de Grote School en het hof van de Arkels aan de Krijt­straat in 2002. Het toont een afbeel­ding van het mar­te­laar­schap van de Hei­lige Catharina.

Na ver­ge­lij­king met twee soort­ge­lijke vond­sten bij de Abdij van Egmond en aan de Streek­weg in Hoog­karspel bleek het plaatje gebruikt bij het pro­du­ce­ren van hei­li­gen­pren­ten. Deze prent­jes waren vooral in de tweede helft van de 15^de en de eer­ste helft van de 16^de eeuw zeer populair.

Catha­rina van Alexandrië

Catha­rina van Alexan­drië was waar­schijn­lijk een Egyp­ti­sche prin­ses, die haar jeugd gewijd had aan stu­die. Ze werd later door een klui­ze­naar onder­richt in het Chris­ten­dom en kreeg een droom van haar ver­lo­ving met de Koning der Heer­lijk­heid. Toen ze wak­ker werd vond ze een ver­lo­vings­ring aan haar vin­ger. Kei­zer Maxen­tius dong naar haar hand maar ze wei­gerde reso­luut een onge­lo­vige te trou­wen. Na de uit­braak van een ver­vol­ging in Alexan­drië nam Catha­rina het op voor de Chris­te­nen en werd gevan­gen geno­men. Ze wei­gerde met de kei­zer te trou­wen en als straf werd ze ver­oor­deeld door de mar­tel­dood door mid­del van vier rade­ren met lange spij­kers welke in ver­schil­lende rich­tin­gen bewo­gen om haar fijn te malen. Er viel ech­ter onmid­del­lijk een vuur uit de hemel die de rade­ren ver­teerde ter­wijl 3000 men­sen gedood wer­den door de stuk­ken die eraf vlo­gen. Na deze fol­te­ring werd ze ont­hoofd. Door de enge­len zou haar lichaam naar de berg Sinaï zijn gedra­gen. Catha­rina was in de Mid­del­eeu­wen een popu­laire hei­lige die bescherm­hei­lige was van onder andere weten­schap, wijs­be­geerte, wel­spre­kend­heid en instel­lin­gen van onder­wijs. Ze werd ook aan­ge­roe­pen tegen onge­mak­ken aan de tong.

Ets­plaat­jes

Op het opge­gra­ven plaatje is aan de lin­ker kant een man afge­beeld die een zwaard in de aan­slag heeft om het hoofd van een vrou­wen­fi­guur (Catha­rina) aan rech­ter­kant af hak­ken. Aan de lin­ker­zijde kij­ken nog enkele per­so­nen toe, waar­van de meest rechtse van­wege de rijke kle­ding moge­lijk de kei­zer is. Rechts van Catha­rina is het rad te zien waar­mee ze werd gemar­teld en op de ach­ter­grond het vuur dat het rad ver­nie­tigde. Helaas is het plaatje ter hoogte van het hoofd van de vrouw bescha­digd. Gezien de kle­ding van de afge­beelde per­so­nen kan het plaatje in de eer­ste helft van de 16^de eeuw wor­den geda­teerd. Ver­ge­lijk­bare afbeel­din­gen van de mar­te­ling van Sint Catha­rina zijn zeld­zaam. Een gra­vure van Albrecht Dürer is een van de wei­nige parallellen.

Als bodem­vondst zijn er uit Neder­land voor­als­nog slechts twee andere plaat­jes bekend. Een zeer ver­ge­lijk­bare vondst is gedaan op het ter­rein van de Sint Adel­bertab­dij te Egmond 1Cord­funke, E.H.P., E. den Hartog, G.J.R. Maat & J. Roefstra (2010)
De abdij van Egmond, Dui­zend jaar geschie­de­nis en arche­o­lo­gie, Zut­phen, p. 186.
World­Cat en een andere vondst is bekend uit Hoog­karspel. 2Ger­rit­sen, S. met bij­dra­gen van D.M. Duijn & C.P. Schrickx (2014)
Inven­ta­ri­se­rend arche­o­lo­gisch onder­zoek door mid­del van proef­sleu­ven en borin­gen aan de Streek­weg 269 – 275 in Hoog­karspel, gemeente Drech­ter­land, West-Friese Arche­o­lo­gi­sche Rap­por­ten 71, Hoorn, p. 49.
PDF (7 MB) De kope­ren plaat­jes uit Hoog­karspel, Egmond en Gorin­chem vor­men de wei­nige over­blijf­se­len van een omvang­rijke pro­duc­tie aan hei­li­gen­pren­ten die er in de tweede helft van de 15^de en eer­ste helft van de 16^de eeuw moet zijn geweest. De papie­ren pren­ten zijn voor het over­grote deel ver­lo­ren gegaan en de kope­ren plaat­jes waar­van deze zijn afge­drukt, zijn niet bewaard geble­ven. Arche­o­lo­gisch vor­men vooral de pel­grims­in­sig­nes de getui­gen van de laat­mid­del­eeuwse reli­gi­euze bele­ving. De laat­ste decen­nia zijn dui­zen­den van deze voor­werp­jes gevonden.

Papie­ren heiligen

De hei­li­gen­pren­ten die min­stens in even gro­ten getale in omloop moe­ten zijn geweest, ken­nen we vrij­wel niet meer. Als voor­beeld kan de prent (hout­gra­vure) die Jacob van Oost­sa­nen van het hos­tie­won­der in Amster­dam maakte, wor­den genoemd. Deze pren­ten moe­ten in grote hoe­veel­he­den als bede­vaarts­sou­ve­nirs zijn ver­kocht, maar er bestaan tegen­woor­dig nog maar enkele exem­pla­ren 3
Leef­lang, H. (2014)
Het Amster­damse prent­be­drijf van Jacob Cor­ne­lisz. van Oost­sa­nen, in : D. Meu­wis­sen, Jacob Cor­ne­lisz. van Oost­sa­nen (ca. 1475 – 1533), De Renais­sance in Amster­dam en Alkmaar, Zwolle, p. 132, 236.
World­Cat. De prent­jes wer­den aan de muur gehan­gen en heb­ben de tand des tijds niet over­leefd. In his­to­ri­sche bron­nen komt het bestaan van hei­li­gen­pren­ten een enkele maal tot uiting. Inte­res­sant is bij­voor­beeld de boe­del­be­schrij­ving die is over­ge­le­verd van Wol­ter de Hoge uit Deven­ter uit 1459. 4Meischke, R. (1980)
Thuis in de late mid­del­eeu­wen. Het Neder­lands bur­gerin­te­ri­eur 1400 – 1535, Zwolle
World­Cat Hij was boek­druk­ker en tevens han­de­laar in snuis­te­rijen (galan­te­rieën) en devo­ti­o­na­lia. Uit de inven­ta­ris die na zijn dood is opge­steld blijkt dat hij naast een voor­raad boe­ken onder andere ook een ‘mars­se­korff mit pren­ten ende for­men’ bezat. De ‘form­men’ (vor­men) moe­ten wel hout­blok­ken zijn waar­mee hout­gra­vu­res wer­den afge­drukt. De spe­ci­fi­ca­tie van de pren­ten is van belang. Hier­on­der bevon­den zich name­lijk 30 stuks ‘pap­pi­ren hil­gen’ en 8 ‘bueke pap­pi­ren hil­gen’ (8 maal 24 vel papier). Ken­ne­lijk wer­den de hei­li­gen­pren­ten ‘papie­ren hei­li­gen’ genoemd. Een ver­ge­lijk­bare ver­mel­ding komt uit Lei­den in 1501. 5Brink­man, H. (1997)
Dich­ten uit liefde. Lite­ra­tuur in Lei­den aan het einde van de Mid­del­eeu­wen, Hil­ver­sum.
World­Cat In de boe­del van Cop­pen die brief­ma­ker (ook Faes de Jhe­sus­ma­ker) werd genoemd, bevon­den zich ‘zekere brieft­gens mit hey­licht­gens geprint’. Zijn bezit werd op een zeer laag bedrag inge­schat, waar­uit blijkt dat de hei­li­gen­prent­jes wei­nig waard waren.

Bid­prent­jes

In de loop van de 16^de eeuw ver­an­derde in de Noor­de­lijke Neder­lan­den het karak­ter van de prent­druk­kunst onder invloed van de Refor­ma­tie. In deze tijd ont­wik­kelde zich de bekende volks­prent die een niet-reli­gi­eus karak­ter had. In de Zui­de­lijke Neder­lan­den, waar de katho­lieke tra­di­tie werd voort­ge­zet, ont­stond het bid­prentje waar­bij op de ach­ter­zijde van een prentje met reli­gi­euze afbeel­ding de naam van de over­le­dene werd geschre­ven. Ook deze kun­nen als voort­zet­ting van de 15^de-eeuwse ‘papie­ren hei­li­gen’ wor­den gezien. In de 19^de en 20ste eeuw zijn de bid- en devo­tie­prent­jes in de katho­lieke gebie­den een alge­meen ver­schijn­sel geworden.